Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 9

JÓLABLAÐ
frá
Sem keisari hann kunni að veifa
hendi,
af kappi sló sín fyrri met.
Nú hundrað menn til Síberíu
sendi
og sautján aðra hengja lét.
Alexander Pushkin, 1826
Það er einkennilegt en satt að
maður finnur frekar fyrir fjar-
lægri nálægð Sovétrfkjanna hér í
Bandaríkjunum en annars staðar
í hinum vestræna heimi. Bæði er
það vegna hins þrotlausa áhuga
hérlendra menntamanna á öllu
því sem baksviðs gerist við járn-
tjaldið, á hinu „raunverulega lífi“
sem þarrænn almenningur lifir,
sem sprottinn er af einskærri
forvitni um hið óþekkta og e.t.v.
einnig einhverri hernaðarlegri
nauðsyn. Þá finnur maður einnig
betur fyrir hinu stórveldinu héð-
an úr andstæðu þess á athyglis-
verðan hátt. Þegar lóðin á eystri
skál valdajafnvægisvogarinnar
eru hreyfð eitthvað kemst einnig
rjátl á þá vestari.
Austurglugginn opnast manni
yfirleitt í dagblöðum, sjónvarpi
og tímaritum en er að þessu sinni
í fulla gátt á aðalvegg kvikmynda-
sals Nútímalistasafnsins og þar er
hver bekkur þétt setinn þegar
sýning hefst á einni af athyglis-
verðari afurðum glasnostursins,
þeirrar miklu opnunar á sovéskri
þjóðarsál sem nú fer fram þar
eystra undir stjórn Gorbasjoffs.
„Er það auðvelt að vera ungur?“
heitir myndin og sýnir okkur sov-
éskan æskulýð eins og hann er og
að því er virðist hindrunarlaust.
Tekin í Rígu, höfuðborg hins inn-
limaða Litháens, byggir hún á
viðtölum við unglinga af öllum
tegundum hins stéttlausa þjóðfé-
lags og tiltölulega óþvingaðir
segja þeir okkur frá sínum dáðum
og þrám. Það slær mann óneitan-
lega nokkuð að sjá hve „vest-
rænt“ þetta fólk er í athöfnum og
yfirhöfnum. Hér eru hinir týp-
ísku táningar eins og allir þekkja
þá, drengir sem vilja stuð og læti,
peninga og frelsi. Allar hugsjónir
eru löngu horfnar og hver hugsar
mest um sig og sitt, þeir vilja bara
skemmta sér, þeir vilja rokk og
flotta skó. Tíska þeirra virðist í
litlu frábrugðin öðrum vestrænni,
hárgreiðslurnar eru „samkepp-
nishæfar" og jogging-gallarnir og
púmaskórnir vinsælir. Pönkar-
arnir eru hér jafn hallærislegir og
annars staðar og það er óneitan-
lega all sérstæð upplifun að sjá
fjallmiklar rússajússur bylgja sig í
Bronx-legum breikdansi. Og
maður spyr sig hvernig allt dæg-
urdótið geti borist alla þessa
brynvörðu leið. Það er kannski
bara eins og kollegi minn
rússneskur sagði mér á dögunum
að allt þetta liggi bara í loftinu og
þess vegna hafi hann getað málað
í anda popplistarinnar í Moskvu á
sjöunda áratugnum.
En svo við víkjum aftur að ung-
lingamyndinni, þá hefst hún á
harðsvíruðum réttarhöldum yfir
nokkrum ólukku-drengjum sem
áttu einhvern þátt í því að eyði-
leggja tvo lestarvagna á heimleið
eftir fjöruga rokktónleika, svona
líkt og þeir gera í Breiðholtinu
við síðasta helgarvagninn. Þeir
virðast hafa verið sigtaðir út af
tilviljun einni úr hundrað manna
hópi sem að verknaðinum stóð og
frammi fyrir skælandi mæðrum
sínum bera þeir af sér ábyrgðina
en árangurslaust. Það er í meira
lagi tragískt að horfa uppá þessi
meinleysisgrey, þrettán eða fjórt-
án ára, með fléttutoppana sína,
standa svo varnarlausa gagnvart
heimsins argasta afturhaldi sem
blánuðum blekfingrum blaðar í
lögregluskýrslum og sálfræðiáliti,
miskunnarlaust, og klykkir út
með að dæma veslingana til
þriggja ára í þrælkunarbúðum.
Þeir grenja og öskra á móti en
dómurinn stendur.
Annar athyglisverður kafli
myndarinnar eru viðtöl við þá lit-
háa sem þjóna^ höfðu sínum
leiguherra í skærum við afganska
uppreisnarmenn. Án þess þó að
gagnrýna stríðið beint lýsa þeir
hinni hörðu og bitru reynslu sinni
í þessu Víetnami þeirra Rússa og
heimkomnum líður þeim ögn
eins og Gullíver í Putalandi, allt
er svo miklu auðveldara heima,
engar sprengjur, enginn ótti og
nóg vatn að drekka. En um leið
er líka lífið nokkuð erfiðara, fyrir
einum er lífið eiginlega búið,
bara að bíða eftir því að því ljúki
endanlega. Annar lýsir því hve í
raun mannbætandi stríð sé, nú
hefur orðið „líf“ allt aðra og dýpri
merkingu. Svo eru auðvitað þeir
margir sem við horfum á leika
tómstundablak á fjórum fótum
lömuðum.
Lífið hefur • líka öðlast aðra
merkingu fyrir ungri stúlku ný-
orðinni móður, sem lá á fæðing-
ardeildinni þegar Chernóbyl-
skýið sveif yfir og vakti með
henni stöðugan ugg í því brjósti
sem hún hefur barn sitt á. Þá lýsir
nýliði í rauða hernum því hve
merkingarlaus einkennisbúning-
urinn er honum og að hann hugsi
aðeins um það að vera ekki síðri
félögum sínum þar sem hann
gæsagengur heiðursvörð um
minnismerki fyrri hermanna.
Segir að honum líði eins og asna
þegar vegfarendur glotta við
þessum látum.
En líkt og annars staðar finnast
í Ráðstjórnarríkjunum annars-
konar og óvenjulegri ungmenni,
eins og t.d. hin bráðefnilega Nika
Túrbína, sem aðeins tólf ára
gömul er þegar eitt þekktasta
ljóðskáldið í heimalandi sínu,
hefur selt yfir 30.000 hljómplötur
og er nú á upplestrarferðalagi hér
á vestrænni austurströnd. Hún
hóf feril sinn með þessum orðum
frá heimili sínu við Svarta hafið:
Djúprauði máni,
þú djúprauði máni,
horfðu á mig í dimmum glugga.
Stofan er svört,
hornin svört.
Svört eru húsin,
og svört - ég sjálf.
E.t.v. ekkert stórkostlegur
skáldskapur en prýðilegur engu
að síður hjá fjögurra ára stúlku-
barni, þó Egill hefði líklega getað
betur. Að sögn ömmu hennar,
Frú Ljúdmílu Karpóvu, sem fylg-
ir Túrbínu á ferð hennar til New
York, taldi fjölskyldan í upphafi
að um einhverskonar bilun væri
að ræða í barninu en áttaði sig
síðar á því að þetta var aðeins
snilld. Og Níka kemur fram á
móðurmáli sínu og kveður þungt
með einskonar ekkasogum, upp
og niður, gefur sig alla orðum sín-
um á vald, enda er rússneskur
kveðskapur aðeins hálfnaður á
síðum bóka sinna, það er upplest-
urinn sem gerir útslagið. Það veit
Andrei Voznesensky manna
best, vinsælastur „live“ í heima-
landi sínu og fyllir heilu íþrótta-
hallirnar með tungunni einni,
fjórtán þúsund manns þegar mest
lætur. Hann orti m.a. fyrir mörg-
um árum um annan og stærri
vanda, að lesa ljóð sín á sam-
komu hjá blindravinafélaginu:
/ salnum sitja þeir og eru blindir
en sjá þó orðin handan minna
tanna.
Það er sem að hylja sínar syndir
fyrir sjónum helgilýstra manna.
Þeir gefa lítið útá leðurjakka
og líta’ekki við neinu pati handa.
En yfir hverju hliðarspori hlakka,
hljóði fölsku, pásu til að anda.
Og þó takist þér við tungu vör
að ríma
er trúlega hér annað mjög til baga.
Þeir finna lykt af liðnum
matartíma
svo Ijóðin má ég hífa úr tómum
maga.
Þannig að vandamál sovéskra
skálda og listamanna eru af ýmis-
legum toga en þeim sem maður
alltaf heyrir um, þeim að yrkja sig
yfir hina breiðu ritskoðunarvolgu
á milli tveggja ljóðlína sem
eitthvað virðast þó vera að þykkj-
ast og strekkjast svo bráðlega
verður sjálfsagt úr þeim rnann-
heldur kláfur. En langt er þó í
brúna miklu sem sameina mun
sannleikann og prövdu, eða eins
og nýjasta nóbelsskáldið þeirra
Rússa, New Yorkerinn Jósep
Brodský, orðaði það á dögunum
við breska blaðamenn sem
spurðu hann hvar landar hans
væru staddir á leið sinni til hins
vestræna ritfrelsis. „Þeir eiga
langt í land, mjög langt, ímyndið
ykkur England á dögum Cromw-
ells.En sjálfur hrósar hann
sínu happi líkt og píanóleikarinn
Vladimir Feltsman sem eftir átta
ára innilokun og æfingar í fbúð
sinni í Moskvu gat nú loks leikið
fyrir áheyrendur, sem fylltu
Carnegie-höllina hér í New York
af húrrahrópum til hans. Og það
var reyndar enginn annar en
sjálfur Rónald Reagan sem átti
þátt í þeirri listrænu frelsun, svo
öfugsnúið sem það nú hljómar.
„Velkominn Valdimar, Anna og
þú ígor litli, velkomin til Amer-
íku, velkomin í frelsið.“ Og
aldrei þessu vant voru orð hans
ekki innantómt handritsblaður,
heldursönn, grátlegasönn. Frelsi
er það víst, frelsi einum fegnum
manni og fjölskyldu hans. Það
frelsi sem Brodský orti um og
hljómar svo í ísl.-enskri þýðingu:
Þá ertu frjáls
þegar taka að vefjast fyrir þér
leiðtogans löngu nöfn
og munnvutn þitt verður sœtara
persneskri böku.
Og þó hugur þinn sé snúinn mjög
sem horn á hrúti
fellur fátt sem ekkert
úr þínu fölbláa auga.
New York City 18. nóv. '87.
Hallgrímur Helgason
P.S. í Hrútafjarðargrein minni
fyrir nokkrum sunnudögum áttu
sér stað mér leið mistök og ófyrir-
gefanleg þrátt fyrir allar hugsan-
legar afsakanir um hve langt var
liðið nætur. Nálægt niðurlagi
greinarinnar hópuðust saman
orðin „heitan ylinn frá heitavatns-
lögnunum". Þrátt fyrir ítrekaðar
tilraunir mínar til að bægja þess-
ari ambögu frá því að hverfa
óbreytt í hinn grimma kjaft prent-
vélarinnar, þrátt fyrir collect-
símtöl heimshafa á milli og angi-
staróp til míns annars ágæta rit-
stjóra kom allt fyrir ekki og því fór
sem fór. En ég heiti því staðfast-
lega að slíkt mun ekki koma fyrir
aftur. Með von um vægð.
Sam>.
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9