Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 15

JÓLABLAÐ

A hesti frá vöggu
Það mun varla ofmælt að
Daníel Bruun hafi verið einn af
brautryðjendum í rannsókn-
um menningarminja á íslandi.
Hann kom hingað fyrst 1896,
ferðaðist um flestar byggðir
landsins og vann hér að forn-
leifarannsóknum í 13 sumur.
En Daníel Bruun var ekki að-
eins góður rithöfundur og
glöggur og nákvæmur rann-
sóknamaður heldur einnig ágæt-
ur teiknari og Ijósmyndari og
skilar þannig rannsóknum sínum
jöfnum höndum í máli og mynd-
um. Árið 1897 var hinn snjalli
ljósmyndari og teiknari, Johann-
es Klein, í för með Bruun. Er
myndasafn þeirra félaga feiki-
mikið að vöxtum og ómetanleg
heimild um íslenskt þjóðlíf,
atvinnu- og híbýlahætti allt frá
upphafi og fram yfir síðustu alda-
mót.
Þetta mikla og stórmerka verk
Daníels Bruun er nú komið út á
íslandi hundrað árum og þó einu
betur, eftir að hann hóf ferðir
sínar. Er það í tveimur stórum
bindum, með mörg hundruð
myndum og teikningum. Stein-
dór Steindórsson frá Hlöðum
hefur annast þýðinguna, Ásgeir
S. Björnsson samið myndatexta
en útgefandi er Bókaútgáfa Arn-
ar og Órlygs. Eiga allir þeir skilda
ómælda þökk, sem að útgáfu
þessari hafa unnið.
Hér fer á eftir kafli úr bókinni
og er þar fjallað um íslenska hest-
inn, sem auðvitað var stoð og
stytta Bruuns á ferðalögum hans
um landið. Kaflinn er þó of
langur til þess að hann verði birt-
ur hér í heild og varð því að fella
vissa hluta hans niður. Er hér
einkum valin sú „saga“, sem
fjarst liggur nútímamanninum en
hinu fremur sleppt, sem nær er.
Og hefur Bruun þá orðið:
Óvíða á jörð vorri hefur hest-
urinn gegnt jafn mikilvægu hlut-
verki og á íslandi. Á þessu af-
skekkta eylandi hafa samgöngu-
tækin að vísu þróast með und-
ursamlegum hraða síðasta
mannsaldurinn, en þrátt fyrir það
er hesturinn enn flutninga- og
farartæki, sem ekki verður án
komist. Svo er ekki aðeins inni í
óbyggðum hálendisins heldur
einnig í strandhéruðunum, þegar
frá eru taldir nokkrir brautarstúf-
ar, þar sem ekið verður á bílum.
Hestar á söguöld
í kaflanum um grafir úr heiðni
sjáum vér að sögualdarhesturinn
var ekki stórvaxnari en íslenskir
hestar nútímans, en vér efumst
ekki um að hann hefur verið jafn
sterkur, þolinn og dugmikill og
hann er á vorum dögum.
Á söguöld gegndi hesturinn
enn mikilsverðara hlutverki en
nú, ef slíkt er á annað borð mögu-
legt, en þá var hann einasta sam-
göngutækið á landi. Landnáms-
mennirnir fluttu hesta sína,
ásamt öðrum húsdýrum, í opnum
skipum sínum, er þeir námu hér
land. En hestarnir hafa varla ver-
ið mjög margir. Síðar voru hestar
fluttir inn frá Bretlandseyjum en
megin hestastofninn er þó norsk-
ur. Á seinni öldum hafa hestar af
erlendu kyni við og við verið
fluttir til landsins, en þó sárafáir.
En þar sem íslendingar á seinni
öldum hafa litla stund lagt á upp-
eldi og ræktun hesta, þá horfðu
málin öðru vísi við á söguöld. í
þann tíma ólu menn stóð á búum
sínum og af sögunum verður það
ráðið, að með hverjum stóðhesti
gengu 3-4 hryssur, en alloft þó
fleiri, alltað 12. Þá varþað stund-
um atvinnugrein að ala upp hesta
til sölu. Var þá stundum svo, að
búlausir menn áttu stóð. Með-
ferð á hestum var skynsamleg og
kynstofninn vafalaust ágætur og
hentaði vel þeim þörfum sem
fylgdu sérstakri náttúru landsins.
Hestarnir voru fáir í fyrstu en
þeim fjölgaði brátt svo að ekki
var óvanalegt að 150 hestar væru
á bæ, en auðvitað var meðalfjöld-
inn miklu minni. Menn notuðu
hesta á sama hátt og nú og gæð-
ingar urðu brátt eftirsóttir og í
háu verði. Umfram allt var það
nauðsyn að eiga þolna hesta í al-
þingisreið og aðrar slíkar lang-
ferðir. Ennfremur varð mönnum
það snemma metnaðarmál að
eiga hesta betri og skjótari en
samferðamennirnir. Kappreiðar
voru eftirsóknarvert gaman og
þeir hestar, sem dugðu vel til
öræfaferða um hálendið, voru
mjög eftirsóttir. Hesturinn var
yfirleitt svo mjög mikils metinn
að eg hef hvergi komið þar sem
hann væri í slíkum hávegum hafð-
ur, - nema ef vera skyldi meðal
Araba og kósakka.
Lögvernd
Vitnisburðir um þetta eru
ákvæði í fornum lögum, Grágás
og Jónsbók. Varla hefur nokkur
þjóð önnur á líku menningarstigi
sett sér svo frábær lög og naumast
nokkursstaðar í heimi tekur lög-
gjafinn slíkt tillit til hesta og reið-
manna sem á íslandi. Þeir voru
friðhelgir að kalla má og langoft-
ast voru þeir gerðir landrækir eða
dæmdir í útlegð, sem frömdu
illvirki á reiðmanni eða hesti
hans. Svo strangt var á kveðið, að
ef ferðamaður mætti hesti, sem
elti hann sjálfkrafa, skyldi hann
gera allt sem í hans valdi stæði til
að láta handsama hestinn á næsta
bæ er hann riði hjá og gera ráð-
stafanir til að koma honum til
eigandans, eða sæta þungri refs-
ingu ella. Ef ferðamaður riði
fram hjá þrem bæjum, svo að
hesturinn elti hann og hann léti
undir höfuð leggjast að fá fólk til
að taka hann í geymslu, varðaði
það fjörbaugsgarð, (útlegð).
Sömu viðurlög voru ef maður lét
hest elta sig úr byggð og yfir
vatnaskil á næsta fjallgarði.
En margt var það fleira, sem
sömu sektir giltu um, t.d. ef
menn hnýttu tagl hestsins í munn
honum, fældu hesta manns í þing-
reið í áningarstað með hrossa-
bresti eða ef menn stýfðu stert á
stóðhesti annars manns eða
stertstýfðu hest í þingreið eða
brúðkaupsferð, allt varðaði þetta
fjörbaugsgarð. Ef maður keyrir
hest undir öðrum manni svo að
hann fellur af baki, keyrir klyfja-
hesta, fælir skepnur eða á hvern
annan hátt, sem veldur því að
maðurinn fellur af baki hestin-
um, varðar það fjörbaugsgarð.
„Ef maður hleypur á bak hrossi
annars manns ólofað varðar það
6 aura áfang. Nú ríður i.ann svo
fram úr stað varðar þa<' þriggja
marka útlegð. ... ef maöur ríður
svo að þrír bæir eru á aðra hönd
og ríði hann um þá er það skóg-
gangssök." Dæmi þessi sýna að
allt var gert til þess að vernda
ekki aðeins eignaréttinn á hesti
heldur einnig eigandann gegn því
að hinum ómissandi förunaut
hans eða hennar yrði unnið nokk-
urt mein.
Þá skulum vér að lokum geta
ákvæðis varðandi ófrávíkjan-
legar kröfur til heilbrigðis
manna, þeirra sem hiutu að ferð-
ast á Islandi. Engan mann var
hægt að kveðja til kviðdóms á
þingi ef hann dugði ekki til þing-
reiðar. En hæfur til þingreiðar
var sá maður talinn, ef hann gat
riðið fullar dagleiðir og gist í á-
fangastað, náð hesti sínum í hafti
og gengið einn leiðar sinnar þar
sem honum var kunnugt.
Venja var að hestar gengju úti
f " **
#v',' t A*
«1 f ■ .-»< ■ i •' f ' * t .
■ ,
SÉRA Þorvaldur Bjarnarson prestur á Melstað stígur í hnakk. Hann var atkvæðamestur Melstaðarklerka á
síðari öldum, búmaður góður og hestamaður, stórorður og hreinskilinn, Ijóngáfaður og lærður vel. Bóka-
safn átti hann gott, sem var selt að honum látnum og voru það 14 hestburðir. Líklegt má telja að myndin sé
tekin sumarið 1898.
Q
KLYFJAHESTAR á áningarstað. Myndin er tekin norðanlands, sennilega á Melstað í Miðfirði 1898.
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 15