Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 13

JÓLABLAÐ
Hinn sigursæli Amor. Málverk eftir ítalska málarann Caravaggio
af vilja, óendanlegum sköpu-
narvilja. Þessari síðari hlið
málsins er ekki nægur gaumur
gefinn í kenningu Sókratesar.
Ástin sem sköpunarmáttur
kemur að vísu fram í kenning-
unni. Sá sem haldinn er ástar-
þrá er getnaðarþurfi, hann
þráir að geta af sér fögur börn
og fagra hluti, vegna þess að
þau eða þeir svala þrá hans,
fullnægja fegurðarþörfinni.
Þar með er þessi önnur hlið
málsins aftur tengd fyrra at-
riðinu, Erosi sem taumlausri
löngun og þrá. En hvað um
ástina sem auðlegð, ríkidæmi,
fórnfýsi, gjafmildi?
Nú er freistandi að líta svo á
að hér sé um allt annars konar
ást að ræða. Og svo hafa
margir gert. Ástin, segja þeir,
er kærleikur, á grísku Agape.
Við sitjum þá uppi með tvö
ástarhugtök, annað tengt Er-
osi, ástarþránni, hitt tengt
Agape, kærleikanum. Kenn-
ingar um kærleikann finnum
við einkum í kristnum fræðum
sem undirstöðu hins kristilega
siðgæðis. Höfuðatriðið kemur
fram í þessari setningu: „Svo
elskaði Guð heiminn að hann
gaf son sinn eingetinn til þess
að hver sem á hann trúir glat-
ist ekki, heldur hljóti eilíft
líf.“ (Jóh. 3:16) Annars vegar
höfum við þá hina eigingjörnu
ástarþrá sem endalaust leitar
sér svölunar - hins vegar höf-
um við ástina sem óendanlega
gjafmildi eða kærleika.
Ég trúi ekki á þennan
greinarmun. Kjarni vandans
um Ástina - þá ást sem við
þekkjum öll og er af þessum
heimi - er að Eros og Agape,
þráin og kærleikurinn, eru
tvær hliðar á sama máli. Ástin
er eining Erosar og Agape.
Og hér hafið þið síðari vinnu-
hugmynd mína um ástina.
Hún er þessi: sá sem segir „ég
elska þig“ segir í senn „ég þrái
þig“ og „þú mátt eiga mig“.
Hann vill svala löngun sinni
og gefa af sjálfum sér eða rétt-
ara sagt: gefa sjálfan sig. Og
nú þarf að tengja þessa
staðhæfingu við hina fyrri: ást
er að elska og vera elskaður.
Þá fyrst höfum við raunveru-
lega ást þegar tvær manneskj-
ur þrá hvor aðra og gefast
hvor annarri, þegar þær vita af
sjálfri sér hvor í annarri,
eignast hvor aðra og eignast
þar með nýja sjálfsvitund,
nýja möguleika á að skapa og
byggja heiminn og skilja veru-
leikann. Það sem hér skiptir
höfuðmáli er að geta notið
ástar. Sá sem ekki kann eða
getur tekið á móti gjöfum ást-
arinnar getur heldur aldrei
lært að elska.
Hér gefst ekki tóm til að
útlista þessa kenningu nema
með einu dæmi, einni teng-
ingu. Enginn mun neita því að
afbrýðisemi tengist mjög ást-
amálum fólks. Sá sem elskar
óttast iðulega að ástin hans
verði frá honum tekin, að hún
taki upp á því að elska ein-
hvern annan. Nú er afbrýði-
semi gjarnan skoðuð sem eins
konar eigingirni; sá sem elsk-
ar vill eiga ástina sína út af
fyrir sig, ekki deila henni með
öðrum. Þess vegna virðist ein-
faldast að tengja afbrýði-
semina við Eros, ástargirnd-
ina sjálfa. Afbrýðisemin er þá
Eros á villigötum, eigingjarn
og heimtufrekur Eros, sem
þolir ekki öðrum að elska það
sem hann elskar, sem vill alg-
erlega eiga og ráða yfir því
sem fullnægir honum. Áf-
brýðisemi verður þá rangsnú-
in ást, skuggahlið ástarinnar.
Hún virðist vera í beinni and-
stöðu við kærleikshlið ástar-
innar.
Þetta er þó ekki nema hálf-
ur sannleikurinn um afbrýði-
semina. Hin hliðin á málinu er
að mínum dómi miklu merki-
legri. Afbrýðisemin er merki
óvissu um ástina: óvissu um
hvort maður sé elskaður -
óvissu um ástarsambandið
sjálft. Ef þannig er litið á mál-
ið blasir við að afbrýðisemi er
eðlilegur þáttur í mótun og
þróun ástarinnar. Að elska og
geta ekki fundið til afbrýði-
semi er að elska og skeyta
ekki um það hvort maður er
elskaður, m.ö.o. það er að
fara á mis við ástina. Þannig
fær afbrýðisemin mjög sér-
staka og mikilvæga stöðu með
tilliti til ástarinnar. Annars
vegar er hún merki löngunar
til að loka ástina inni, ímynda
sér hana sem sjálfstæða ein-
ingu, fullmótaða og fullgerða.
Hins vegar er hún merki þess
að ástin er í hverju einstöku
tilfelli ævintýri sem enginn
veit hvernig fara muni.
Þessi óvissa sem býr í ást-
inni er merki ósjálfstæðis
hennar og hverfulleika. En
um leið er hún merki þessa
kynduga kraftar sem er Eros
að starfi í mannlífinu, í eðli
sínu hvorki ódauðlegur né
dauðlegur, leitandi fyrir sér,
lifandi fjörlífi eða slokknandi
út af og lifnandi aftur. Að
vissu leyti er Eros ógnun við
ástina, kyndir undir friðleysi,
gerir hjörtun óró. Þessi ástar-
girnd, þessi taumlausa þrá, er
þrátt fyrir allt það sem ástin
þarfnast, ef hún á ekki að
þorna upp og skrælna. Hér
hafði Sókrates sannarlega rétt
fyrir sér. Enginn hefur heldur
gert betur grein fyrir því en
hann að hamingja og
fullkomnun lífsins velta að
endingu á því hvort og þá
hvernig Ástin og Viskan geta
lært að búa saman í einni
sæng. Lausn Sókratesar að
sameina þau gersamlega er
óraunhæf. En hitt vita margir
af biturri reynslu að viskunnar
er hvergi meiri þörf en í mál-
efnum ástarinnar. Og megi
Guð gefa að við gleymum því
heldur aldrei að viska er
óhugsandi án ástar, að ástin
ber viskuna uppi, stýrir henni
á vit almættisins sem birtist í
mynd okkar smæsta bróður
eða systur. í ævintýri ástarinn-
ar eru sjálfsvitund mannsins,
siðferði og viska í húfi.
ÞJÓÐVILJINN,— SÍÐA 13