Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 12

JÓLABLAÐ
Hvað er ást? Hvernig getum
við eignast hlutdeild í leyndar-
dómum ástarinnar? Hvað er
að elska? Hvað er að vera
elskaður? í árdaga heimspek-
innarsetti Platónfram kenn-
ingu um ástina sem öll ástar-
speki eða ástarfræði hefur
hlotið að taka mið af. Þessi
hugleiðing mín verðureinnig
neðanmálsgrein við þessa
kenningu eins og Platón lætur
Sókrates setja hanafram í
Samdrykkjunni. Sjálfur er ég
að reyna að vinna úr tveimur
hugmyndum um ástina, sem
mér virðast hvorki gerð skil í
kenningu Platóns né í öðrum
ástarfræðum sem ég hef
kynnt mér. Ég vil þó taka fram
að það eru margar hliðar á
þessu máli sem ég tel mig
ekki þekkjaenn. Sjónarhorn
mitt er auk þess mjög afmark-
að. Ég vil skoða ástina sem
kjarna mannlegs siðferðis, ef
ekki beinlínis sem burðarás
siðferðisins. Vinnuhugmyndir
mínar eru tvær. Hin fyrri er
þessi: ásterísennaðelska
og vera elskaður. Hin síðari er
þessi: sásemsegir„égelska
þig “ segir tvennt: „ ég þráiþig “
og „þú mátt eiga mig “. N ú
ætla ég að prófa þessar tvær
hugmyndir á kenningu Sókr-
atesar og síðan beita þeim á
þaðfyrirbæri, ískuggaástar-
innar, sem afbrýðisemi kall-
ast.
í ræðu Sókratesar í Sam-
drykkjunni er frá því greint
hvernig Eros, ástarguðinn,
kom í þennan heim. Á degi
Afrodítu, tókst Peníu, Ör-
birgðinni, að leggjast með
Poros, Auðnum, og eignast
með honum soninn Eros.
Eros ber merki foreldra sinna:
/ fyrsta lagi er hann sí-
snauður og fjarri fer því að
hann sé fíngerður og fagur,
eins ogflestir hyggja, heldurer
hann harður og óhreinn,
skólaus og húsnœðislaus,
liggur ú víðavangi með ekkert
yfir sér, sefur fyrir dyrum úti
undir beru lofti og kippir að
því leyti í kynið til móður sinn-
ar, að hann á við sífelldan
skort að búa. En hitt hefur
hann afföður sínum, að hann
er á veiðum eftir því, sem fa-
gurt er og gott, að hann er fylg-
inn sér og úthaldssamur,
slyngur veiðigarpur, sem
öllum stundum hefur einhver
brögð með höndum, - ástund-
andi þekkingu og snjallur íþví
að afla sér hennar, keppandi
eftir speki alla œvidaga,
skæður seiðmögnuður, galdr-
ameistari og sófisti.
Síðar segir:
Enn fremur er hann mitt á
milli visku og fávisku; því að
þessu er þannig varið: Enginn
af guðunum leggur stund á
visku eða girnist að vera vitur;
því þeir eru það; og eins er
það, - sé einhver annar vitur,
þá leggur hann ekki heldur
stund á visku. Ekki leggja
heldur hinir óvitru stund á
visku eða girnast að verða vitr-
ir, því að einmitt þetta er fá-
viskunnar mesta mein, að þar
sem maðurinn hvorki er sið-
ferðislega góður né vitur, þá
þykist hann þó vera sjálfum
sérnógur. Fyrirþvíerþað, að
sá sem hyggur sig þurfandi,
hann sækist ekki eftirþví, sem
hann álítur, að hann hafi ekki
þörffyrir.
Þessa speki hefur Sókrates
eftir Díótímu frá Mantíneu,
spáfróðri konu og Seifi þókn-
anleg. En hún hefur ekki enn
svalað þekkingarlöngun hans:
„Hverjir eru það þá, kœra
Díótíma," sagði eg, ,sem
leggja stund á viskuna, ef það
eru hvorki hinir vitru né hinir
óvitru?“- „Paðskilur núhvert
barn, “ mœlti hún, „að það eru
þeir, sem standa mitt á milli
þessara beggja, og undir þann
flokk heyrir líka Eros. Pví að
sannarlega heyrir viskan undir
það, semfagurt er. En Eros er
sú elska, sem beinist að hinu
fagra, svo Eros hlýtur að vera
ástundari viskunnar, en þar
sem hann er ástundari visk-
unnar, hlýtur hann að vera
mitt á milli hins vitra og óvitra.
Einnig þessu veldur ætterni
hans, því hann er sonur viturs
og fengsæls föður, en óviturr-
ar og hjálparlausrar móður. “
Nú má ekki rugla Eros sam-
an við Ástina sjálfa. Eros er
tákn fyrir ástarþrána, sem er
sambland auðs og örbirgðar
og mitt á milli visku og fá-
visku. Hér kemur fram sú
skoðun Sókratesar að viskan
sé hinn æðsti auður, fáviskan
hin raunverulega örbirgð. Við
mennirnir, sem erum í sömu
stöðu og Eros, mitt á milli
visku og fávisku, þurfum,
samkvæmt kenningu Sókrat-
esar, að læra að elska það sem
er fagurt og gott og sækjast
eftir hinum sönnu gæðum.
Kenning Sókratesar um ást-
arþrána fjallar því um það
sem er þess virði að þrá; hún
fjallar um viðföng ástarþrár-
innar. Ástin sjálf er þá sam-
kvæmt þessu hlutdeild í hinu
fagra, sanna og góða. Slík
hlutdeild er það sem kallast
viska eða þekking. Viskan er
fullkomnun, endimark ástar-
þrárinnar. Viskan er að sjá,
eiga hlutdeild í veruleikanum
sjálfum eins og hann er í raun
og sannleika. Hún er þekking
á hinu frumfagra:
„Og á þessu stigi lífsins,
kæri Sókrates, “ mœlti gestvin-
an frá Mantíneu enn fremur,
„þar verður manninum sann-
arlega vert að lifa, þegar hann
sér sjálft hið fagra. Ef þér
skyldi einhvern tíma verða
auðið að líta það augum, þá
mun þér ekki sýnast, að við
það sé saman berandi gull
eður skrautklæði eða hinir
fríðu drengir og unglingar,
sem þú nú verðurfrá þér num-
inn að sjá, svo að bæði þú
sjálfur ert albúinn og margir
aðrir með þér, er þið sjáið ást-
sveinana, að neyta hvorki
matar né drykkjar til þess, ef
kostur væri að una hvergi
augunum nema á þeim og vera
saman við þá öllum stundum.
Hvað megum við þá ætla,“
sagði hún, „ef einhverjum
auðnast að líta hiðfagra sjálft,
hreint og tært og ómengað, og
ekki hlaðið mannlegu holdi og
litum og öðrum dauðlegum
hégóma, heldur hið guðlega
fagra sjálft í sinni einskœru
veru.“
Hvað merkir þetta? Hvað
er að eiga hlutdeild í hinu
fagra, sanna og góða? Hvað er
ást? Er hún ekkert annað en
viska? En hvað er þá viska?
Vandinn, sem mér virðist
að við stöndum frammi fyrir,
er þessi: við manneskjurnar
erum haldnar ástarþrá, þrá
eftir að eignast hlutdeild í
hinu fullkomna, því sem
fullnægir okkur gersamlega,
svalar allri löngun. En þessi
þrá, sem við erum iðulega
haldin svo gersamlega að við
erum blind á allar raunveru-
legar aðstæður, er ekki ástin
sjálf. Þessi þrá er löngun,
botnlaus löngun eftir ást. Með
öðrum orðum: það sem við
þráum er Ástin sjálf. En hvað
er þá ást?
Svar Sókratesar liggur ljóst
fyrir: ástin er viska. Þetta svar
leiðir eðlilega af frumfor-
sendunni. Það er lagt upp frá
ástarþránni sem taumlausri
löngun eftir fullnægingu,
svölun allrar fýsnar. Niður-
staðan blasir við: það sem
svalar allri fýsn, veitir tæm-
andi, endanlega fullnægingu
er viskan. Hinn vitri girnist
ekkert. Hann hefur leyst sig
úr viðjum allrar löngunar.
Þetta er kenningin í hnot-
skurn.
Nú er það fj arri mér að vil j a
draga úr mikilvægi viskunnar.
Vera má að hún sé hið eftir-
sóknarverðasta í lífinu. En ég
get ekki fallist á að sá sem þrái
ást þrái þar með visku. Ástin
er ekki viska; að elska í eigin-
legum skilningi er ekki
nauðsynlega að vera vitur.
Tvennt er, samkvæmt vinn-
utilgátu minni, athugavert við
þessa kenningu. í fyrsta lagi er
Eros einhleypur og getur ekki
myndað varanlegt samband
við aðra; fyrir hann snýst allt
um það að elska, en ekki hina
hlið ástarinnar sem er að vera
elskaður. I öðru lagi er aðeins
fjallað um aðra hlið þess að
elska, þ.e. ástarþrána, og að
mestu horft fram hjá hinni
hliðinni sem lýtur að fórnfýsi.
Lítum nú nánar á þetta.
Eros nýtur ekki ástar. Hann
þráir einungis að elska og
þessari þrá fullnægir viskan
ein, sem leysir fólk úr viðjum
allrar löngunar, er fullnæg-
Páll Skúlason
Eftirfarandi ritgerð eftir Pál Skúlason, sem hér er birt
með leyfi höfundar, birtist í nýútkomnu ritgerða-
safni Páls, Pœlingar, sem gefið er út af bókaútgáf-
unni Ergo.
Ritgerðin er erindi sem höfundur flutti upphaflega
á málþingi Soffíu, félags heimspekinema, í apríl
1986, og er það tileinkað foreldrum höfundar á 48.
brúðkaupsdegi þeirra þann 12. apríl 1986.
ingin eða sælan sjálf. Þar með
missir kenningin af Ástinni
sjálfri. Ástin er hvorki óend-
anleg þrá eða girnd né heldur
endanleg fullnæging eða lausn
úr viðjum allrar löngunar.
Sonur minn, ellefu ára, benti
mér á kjarna þess máls: „ef
kona elskar mann, en maður-
inn elskar ekki konuna, þá er
það ekki ást.“ Hér hafið þið
fyrri vinnuhugmynd mína um
ástina: ást er að elska og vera
elskaður.
Raunveruleg ást er m.ö.o.
samband tveggja aðila. Að
ræða um ástina sem hugará-
stand eða afstöðu eins aðila er
hrapalleg einsýni. Hversdags-
legt orðalag, sem við þekkjum
öll, segir þetta. „Að njóta ást-
ar“ er að vera elskaður eða
elskuð. Sá sem elskar en er
ekki elskaður fer á mis við
ástina, kynnist henni ekki.
Eros, ástarguðinn sem Sókr-
ates ræðir um, virðist mér
vera í þessum sporum.
Hvernig stendur á því að
ástarfræði Sókratesar og flest-
öll ástarfræði allt til þessa dags
leggja alla áherslu á það að
elska, en horfa að mestu fram
hjá því að vera elskaður? Ég
held að þetta stafi af innri
spennu ástarinnar sjálfrar.
Það sem ég kalla hér innri
spennu er óvissan sem býr í
ástinni, þ.e. í öllu ástarsam-
bandi. Ástin er í eðli sínu
óvisst samband tveggja aðila.
Grunnur ástar er ekki eining
heldur sundrung. Að menn
verði eitt í ástinni er í senn
sannleikur og blekking ástar-
innar. Sannleikur ástarinnar
er sá að hún er raunverulegt
heildarsamband tveggja per-
sóna, þ.e. í ástinni er öllu
deilt: því sem menn eru, hafa
og geta. í þessum skilningi er
ástin undirstaða og kjarni sið-
ferðisins. Blekking ástarinnar
er á hinn bóginn sú að hún lifi
og geti lifað af sjálfu sér, að
hún sé eða geti orðið raun-
veruleg sjálfstæð eining. Ein-
ing og sjálfstæði ástarinnar -
m.ö.o. veruleiki ástarinnar -
er óendanlegt verkefni fyrir
okkur.
Þess vegna liggur það í eðli
ástarinnar að ala á óvissu um
afdrif sín. Eftir því sem ástin
er sterkari, nánari, jafnvel
þroskaðri og mótaðri, er
óvissan dýpri og traustið mik-
ilvægara. I ástinni erum við
þess vegna og verðum alla tíð
eins og börn, ef ekki óvitar.
Við höfum aldrei lært til hlítar
að elska og vera elskuð.
Hvað felur í sér að elska og
vera elskaður? Við skulum
fallast á það sem Sókrates hef-
ur eftir Díótímu: ástin er
órofa tengd fátækt mannsins
og auðlegð. Annars vegar á
ástin rætur í því sem kalla má
fátæktareðli mannsins, djúp-
stæðum skorti hans á gæðum.
Hins vegar er ástin tákn um
auðlegð mannsins, þá gjaf-
mildi sem mestu skiptir: að
elska er að gefa af sjálfum sér.
Með öðrum orðum: ástin á sér
rætur í löngun mannsins,
botnlausri löngun, óslökkv-
andi þrá, og hún er borin uppi
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN