Þjóðviljinn - 11.12.1987, Blaðsíða 16

JÓLABLAÐ
LAGT upp frá Akureyri úr kaupstaðarferð.
allt árið aðrir en reiðhestar, sem
oftast voru hýstir að vetrinum.
Sjálfsagt var talið á ferðalögum
að hestar ferðamanna fengju fóð-
ur á gististöðum, en slíkt var
stundum misnotað. Sagt er frá
höfðingja einum, er fór um sveit-
ir við fjölmenni og gisti hjá þing-
mönnum sínum. En þeir hefndu
sín þannig, að þeir riðu 30 saman
til gistingar hjá honum og sögðu
að vanhæfi væri á að geyma hesta
þeirra „því þeir væru allir graðir,
og má eigi við annan eiga, en vér
erum að þeim vandir mjög því að
þetta eru stóðhestar vorir töðu-
aldir.“ Fór það svo að eftir viku
voru öll hey upp etin á höfuðból-
inu.
Þá var það eigi ótítt að menn
tækj u marga hesta í langferðir um
landið til að fá þá vel fóðraða á
bæjum í ferðinni.
En hestarnir voru ekki aðeins
reiðhestar heldur voru þeir einn-
ig mjög hafðir til áburðar. Þar við
bættist, að hesturinn var næstum
heilagt dýr. Var hestum fórnað
við blótveislur og þótti ket þeirra
kostafæða.
Hesturinn og hofin
Vér höfum heyrt að það var
ekki aðeins við greftranir, sem
hestar voru felldir og þeim fórnað
til að fylgja eiganda sínum í haug
hans, heldur var þeim eigi síður
fórnað við hinar miklu blót-
veislur, er haldnar voru í hofun-
um í heiðni. Um það atriði er
fjöldi vitnisburða, einkum þó í
Noregi og Svíþjóð, og á íslandi er
þess oftlega getið að hrossaket
var etið í blótveislum og hefur
hestunum vafalítið verið fórnað
goðunum til handa. Árið 1880
fann Sigurður Vigfússon hross-
tennur í ösku frá blóthúsinu á
Þyrli í Hvalfirði. Sama gerði eg er
eg gróf í hof Þorgeirs goða að
Ljósavatni 1896. Líkt var og að
finna í hofinu á Hofsstöðum og
hörgnum í Hörgsdal. Það hvflir
því naumast vafi á að á íslandi
hafi menn blótað hestum í heiðni
á líkan hátt og annarsstaðar á
Norðurlöndum.
Hestar voru oft gefnir guðun-
um - eins og títt var meðal Slava
og Germana. Saxi segir frá því að
í hofi Svantevits í Arcona væru
300 hestar auk hvíta eftirlætis-
hestsins guðunum til dýrðar. Á
Aðalbóli í Hrafnkelsdal var hest-
ur gefinn Frey og öll Hrafnkels
saga Freysgoða snýst um þennan
hest. Smalinn reið hinum helga
hesti í banni húsbónda síns,
Hrafnkels, sem drap smalann
fyrir verknaðinn. Hestinum var
síðan fargað með því að hrinda
honum fram af hamri. Mér var
sýndur staðurinn 1901.
Hér verður sleppt úr kafla, þar
sem m.a. er fjallað um neyslu
hrossakets, hestavíg o.fl.
Verðlag á hestum
í Grágás eru engin fyrirmæli
um verð á gæðingum, það fór
eftir kostum þeirra og eftirspurn.
En verð á brúkunarhestum var
ákveðið í Grágásarlögum 246.
gr., svohljóðandi:
„Hestur 4 vetra gamall eða
eldri og 10 vetra og yngri heill og
lastalaus við kú. Meri 4 vetra og
eldri og 10 vetra og yngri, geld
heil og lastalaus fjórðungi verri
en kýr. Hestur þrevetur jafn við
meri. Meri þrevetur tveir hlutir
kúgildis. Tvö hross tvævetur,
hestur og meri við kú. Þrjú vet-
urgömul hross við kú og er eitt
hestur. Þetta skulu vera meðal-
hross og eigi verri. Stóðhestur og
sé verði betri fyrir sakir vígs, og
geltur hestur og sé verði betri
fyrir reiðar sakir og fylmeri í
stóði, það er metfé“.
Um 1700 átti Jón Vídalín bisk-
up í Skálholti dýrasta hestinn á
íslandi. Hann var seldur á 12
ríkisdali og því kallaður „Tólf-
dala-Brúnn“. Eggert Ólafsson
nefnir verð á hestum í Kjósar-
sýslu. „Gallalaus hryssa kostar
tvo ríkisdali krónumyntar, dug-
legur taminn áburðarhestur á
aldrinum 5-12 vetra 3 ríkisdali."
Verðlag Jónsbókar segir hann sé
næstum hið sama eins og á 18.
öldinni sem honum fannst ein-
kennilegt. í öðrum héruðum þar
sem hestanotkun var meiri og
þeir betri og meira eftirsóttir
voru þeir dýrari.
Fyrir 30 árum, (þ.e. um alda-
mótin 1900), kostaði góður
skeiðhestur allt að 300 kr., en
fyrsta flokks klárhestur sjaldan
meira en 100-150 kr., en venju-
legir áburðar- og kerruhestar 50-
60 kr. að meðaltali. Hæsta verð
sem um þær mundir hafði verið
goldið fyrir hest á íslandi, var 600
kr. Þetta var smávaxinn, rauður
skeiðhestur úr Skagafirði. Hann
var síðar seldur til Englands fyrir
1000 kr.
Nú hafa hestar hækkað mjög í
verði. Úrvals reiðhestur kostar
fjórum sinnum meira en áburðar-
hestur. Það hafa meira að segja
verið goldnar 3000 kr. í Reykja-
vík fyrir afburða góðan reiðhest.
Nútímahesturinn
fslenski hesturinn er enn sem
fyrr smávaxinn og fremur ósjá-
legur. Kostir hans eru þol, þrótt-
ur og nægjusemi og hann er með
afbrigðum fótviss. Vera má að
vanfóðrun frá fyrstu tímum hafi
dregið úr vexti hans, líkt og kuld-
inn hefur aukið honum hárvöxt,
svo að hann má oft kallast kafloð-
inn. Bygging hans er að ýmsu
leyti engan veginn góð, en hann
hefur yfirleitt mikið burðarþol.
Hryggurinn er sterkur og þó að
fæturnir séu oft grannir, stendur
hann fast í þá og er snöggur í
hreyfingum, oft er sem hann tipli
dálítið einkum á hægagangi.
fslenskir hestar eru ekki full-
þroska fyrr en 6-7 vetra gamlir,
en þeir eru almennt teknir í brúk-
un 3-4 vetra. Þeir verða oft mjög
gamlir, allt upp undir 30 vetra.
Mikill munur er gerður á
reiðhestum og áburðarhestum.
Hinir fyrrnefndu njóta mjög
góðrar aðhlynningar og umönn-
unar, en meðferð hinna síðari má
oft kallast ill.
Fegurstu og best gerðu folöldin
eru valin til að verða reiðhross,
(hestar og hryssur). Tryppin eru
smám saman gerð bandvön og
komið er síðan á bak þeim og
lagður á þau hnakkur eða söðull.
Eitt hið fyrsta, sem reiðhestsefni
verður að venjast er að standa
grafkyrr þegar beislistaumar eru
lagðir fram fyrir höfuðið. Það er
oft verkefni barnanna að kenna
þeim þetta, barnið kippir í taum-
inn jafnskjótt og tryppið hreyfir
sig hið minnsta. Það lærir fljótt að
standa þá kyrrt, en sé taumurinn
lagður upp fyrir höfuðið, verður
það ókyrrt og hleypur af stað.
Eftir því sem hestinum vex aldur
og þroski tekur tamningamaður-
inn við honum.
Reiðvenjur og
gangtegundir
Reiðvenjur þær, sem íslend-
ingar telja að hæfi best, eru gjör-
ólíkar þeim, sem vér venjum
hestinn við og beitum við hann.
fslendingar kunna ekki að
stjórna hesti með „taumi og lær-
um“. Reiðmaðurinn situr fastur í
hnakknum og hvetur hestinn
með því að berja fótastokkinn.
Sérstakar beislisstengur eru not-
aðar og gripið er hart í munn he-
stinum, en annars fær hann að
hreyfa sig frjálslega og án þving-
unar, ef hann aðeins heldur réttri
stefnu og fer svo hratt sem óskað
er. Menn nota svipu með skafti
og langri leðuról.
Ganghreyfingar hestsins eru:
fetgangur, hlaup, sem er sérhver
hröð hreyfing, brokk, stökk og
skeið, sem er eftirlætisgangur.
Heilt hérað á Suðurlandi heitir
Skeið, en þar er landið flatt og
greitt yfirferðar, svo að menn
geta riðið þar á skeiði tímunum
saman. Enn bætist við tölt, sem
er skylt skeiði. „Hesturinn
hreyfir fyrst hægri framfót og
vinstri afturfót (saman) og síðan
vinstri framfót og hægri afturfót,
en ekki eins og í brokki, tvo fætur
samtímis, heldur þannig, að ein-
ungis einn fótur snertir jörðina í
einu,“ (Valtýr Stefánsson). Ef
hestinum er ofgert í þjálfun til
vekurðar, verður afleiðingin sú
að hann víxlast, þ.e.a.s. að í
hlaupinu blandar hann saman
öllum gangtegundum í eitthvert
grautarhlaup, sem bæði er skop-
legt að sjá og óþægilegt fyrir reið-
manninn.
Það sem oft veldur því að hest-
ar eru stífir í hálsi og álútir er að
þeir eru tíðum bundnir hver aftan
í annan með taumi, sem festur er
við múlann. Einnig það að gang-
STÚLKA með heybandslest.
16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN