Þjóðviljinn - 16.12.1987, Síða 4

Bólu-Hjálmar
Ævi og
skáldskapur
Bólu-Hjálmars
Bókaútgáfa Menningarsjóðs hef-
ur gefið út ritið Bólu-Hjálmar eftir
dr. Eystein Sigurðsson, en það
fjallar um ævi og skáldskap
Hjálmars Jónssonar frá Bólu.
Útgefandi kynnir bókina og
höfund hennar svofelldum orð-
um á kápu:
„Bók þessi er um Hjálmar
Jónsson frá Bólu, ævi hans og
skáldskap. Eysteinn Sigurðsson
segir í öllum meginatriðum ævi-
sögu hans, en fjallar einnig mikið
um kveðskap Hjálmars, rekur
hann stundur eftir tímabilum og
yrkisefnum, skilgreinir verk
skáldsins og leggur mat á þau.
Ennfremur er útskýrt hver séu
helstu stíl- og formeinkenni
Hjálmars alþýðuskáldsins snjalla
sem orti í sárri fátækt beinskeytt-
ar vísur og dýr kvæði.
Ritið skiptist í tíu kafla.
Eysteinn gerir svofellda grein
fyrir verki sínu í formála: „Mark-
mið mitt við vinnuna að þessu
verki hefur verið tvíþætt. í fyrsta
lagi hef ég viljað taka saman yfir-
lit um skáldskap Hjálmars, ein-
kenni hans og stöðu í bók-
menntasögunni, sem gæti komið
bókmenntafræðingum, kennur-
um og öðrum sérfræðingum að
gagni. í öðru lagi hef ég sett mér
það djarflega markmið að skrifa
þetta jafnframt sem bók um
Hjálmar fyrir alla almenna les-
endur, og að ekki væri nauðsyn-
legt að hafa margra ára háskóla-
nám í bókmenntum að baki til að
geta haft af henni fullt gagn og
gaman.“
Höfundur bókarinnar, dr.
Eysteinn Sigurðsson er íslensku-
fræðingur að mennt. Hann varð
cand.mag. frá Háskóla íslands
1967 og varði doktorsritgerð um
erlend samtímayrkisefni í ís-
lenskri ljóðagerð 1750-1930 við
Lundúnaháskóla 1977.
■■■ ■
Einmg sonn
í tvennum greinum
Samræður um heimspekl eftlr
Brynjólf Bjarnason, Halldór Guð-
jónsson og Pál Skúlason. Bóka-
forlagið Svart á hvítu 1987.
Enn hefur rekið forvitnilega
bók á fjörur okkar sem höfum
lúmskt gaman af að velta fyrir
okkur stóru spurningunum í líf-
inu: Samræður um heimspeki
eftir þá Brynjólf Bjarnason,
Halldór Guðjónsson og Pál
Skúlason, með formála eftir
Eyjólf Kjalar Emilsson. Bókin er
að efni til uppskrift á 6 samræðu-
fundum, sem höfundar áttu með
sér á seinni hluta ársins 1982,
ásamt með eftirmála eftir Brynj-
ólf, en það er Brynjólfur sem
leikur aðalhlutverkið í þessari
bók á meðan yngri mennirnir,
þeir Páll og Halldór ganga í
skrokk á gamla manninum auk
þess sem þeir leggja margt fróð-
legt til umræðunnar, sem fjallar
um mörg hinstu rök tilverunnar,
þar sem rit Brynjólfs eru sérstak-
lega lögð til grundvallar.
Þótt samræður af þessu tagi
verði eðlilega ekki eins markviss-
ar og yfirvegaður skrifaður texti,
þá hafa þær þann ótvíræða kost
að sýna okkur vandamálin sem
við er að etja frá víðara sjónar-
horni, auk þess sem þær gefa
okkur skemmtilega mynd af við-
mælendum, ekki síst Brynjólfi,
sem þarna gerir hreint fyrir sínum
dyrum af fullkominni hreinskilni
og játar það meðal annars að
stjórnmálaafskipti sín hafi verið
„þegnskylduvinna“ sem hann
hafi tekið að sér á kostnað þeirrar
ástríðu til heimspekiiðkunar,
sem hann segist hafa borið með
sér frá bamsaldri. „Ég hef aldrei
haft sérstakan áhuga á
stjórnmálastarfi," segir Brynjólf-
ur hreint út, og kemur sjálfsagt
mörgum á óvart.
Hitt mun þó trúlega vera meira
undrunarefni, hvflík afrek Brynj-
ólfur hefur unnið á sviði
heimspekiiðkunar, og hvflíkt
brautryðjandastarf hann hefur
unnið í þeim efnum hér á landi,
þrátt fyrir alla þegnskylduvinn-
una, og þrátt fyrir það tómlæti
sem heimspekiritum hans hefur
verið sýnt, meðal annars af æðstu
menntastofnun þjóðarinnar. En
eins og Eyjólfur Kjalar Emilsson
segir í formála bókarinnar, þá má
kalla Brynjólf fyrsta íslenska
heimspekinginginn í þeim skiln-
ingi að hann er einna fyrstur
manna hér á landi til þess takast á
við heimspekileg vandamál af
þeirri ástríðu sem gerir glímuna
að glímu upp á líf og dauða:
Brynjólfur nálgast heimspekina
umbúðalaust, rit hans eru
heimspeki fremur en þau fjalli
um heimspeki.
Það eru engin smámál, sem um
er fjallað í þessum samræðum, og
þeim verða ekki gerð skil í stuttri
bókarumsögn. í stuttu máli varða
þau grundvöll þekkingarinnar og
þær forsendur sem geta gefið líf-
inu tilgang. Stór hluti umræðn-
anna snýst um kenningu Brynj-
ólfs um einingu hlutveru og hug-
ÓLAFUR
GÍSLASON
veru og jafnframt um þá nauðsyn
að greina á milli þessara tveggja
veruhátta þegar fjallað er um
möguleika mannlegrar þekking-
ar. Þá er einnig fjallað um þá for-
sendu Brynjólfs að til sé lögbund-
inn hlutveruleiki óháður tiltek-
inni mannlegri vitund, en að ein-
ing vitundar og hlutveru sé fólgin
í vísvitandi athöfnum mannsins,
og að frelsi vitundarinnar sé því
hluti af lögbundnum hlutveru-
leika út frá sjónarhorni eilífðar-
innar. Þessum vangaveltum
fylgja hinar athyglisverðustu
samræður um mörk heimspeki og
trúar, þekkingarfræði og frum-
speki, þar sem dregnir eru inn í
umræðuna heimspekingar eins
og Jean-Paul Sartre, Albert
Camus, Aristoteles, Hegel og
fleiri. í samræðunum svarar
Brynjólfur meðal annars þeirri
gagnrýni sem Páll Skúlason setti
fram á meinta efnishyggju Brynj-
ólfs í ritgerðinni Sjálfið og eilífð-
in, sem birt er í ritgerðasafni Páls,
Pælingum, sem sagt var frá hér í
blaðinu nýlega.
Ekki er sá sem þetta ritar kom-
inn fullkomlega til botns í þeirri
fróðlegu deilu, sem kannski varð-
ar kjarnann í heimspeki Brynj-
ólfs, en við lesturinn kom mér í
hug ræða sem ég heyrði eitt sinn
Jóhannes Pál II. páfa flytja yfir
fermingarbörnum í Péturskirkj-
unni í Róm. Hún varðaði heilaga
þrenningu, og páfinn spurði með
bömunum þessarar eðlilegu
spurningar: Hvemig getur Guð
verið bæði einn og þrír: faðirinn,
sonurinn og heilagur andi?
Stangast þetta ekki á við þá
reikningslist sem þið hafið lært,
að þrír sé sama og einn? Jú, hélt
páfinn áfram, en Guð lýtur ekki
lögmálum mannlegrar rökfræði,
Brynjólfur Bjarnason
og sá atburður þegar heilagur
andi gerðist mannlegt hold er
okkur mönnunum yfirskilvit-
legur. Hann er leyndardómur
trúarinnar.
Ekki veit ég hvort þessi ræða
páfans sé marktækt innlegg í um-
ræðuna um tvískipt eðli hlutveru
og hugveru og einingu þessara
vemhátta. Að vemleikinn sé
einn og óskiptur en líka tveir að-
greindir heimar efnis og anda. En
þar sem páfinn getur leyft sér að
tala í kennisetningum heimtar
heimspekin rök. Og eins og
Brynjólfur segir, þá skiptir við-
leitnin sjálf til að botna í vem-
leikanum öllu máli, þótt heims-
myndin verði aldrei fiillgerð. Og
viðleitni sú, sem þeir þremenn-
ingarnir sýna í samræðum sínum í
þessari bók ætti að vera okkur
öllum hvatning til þess að halda
þeim heilabrotum áfram.
-ólg
Tónlistarsaga á íslensku
ísafold hefur geflð út í þýðlngu
Jóns Ásgeirssonar Sögu vest-
rænnar tónllstar eftlr Chrlstopher
Headlngton, breskan fræöimann,
kennara og tónskáld.
Sá sem þessar línur setur á blað
skoðar þessa bók sem utangarðs-
maður og í fljótu bragði líst hon-
um svo á, að hún komi ekki að-
eins þeim að haldi sem hafa af
henni full not vegna þess að þeir
eru innvígðir með einum hætti
eða öðmm. Textinn er yfirleitt
aðgengilegur, sparsamur án þess
að verða þurrlegur um of. Sá sem
er nokkuð úti á þekju þegar lagt
er út af tóndæmum, sem eru
mörg í ritinu, getur glatt sig við
annað - til dæmis það hvemig
saga og tónlist grípa einatt hver
inn í aðra í frásaögninni. Og
myndakostur er ágætur.
Bók Christophers Heading-
Beethoven er mestur sómi sýndur
eins og vonlegt er.
tons er allstór, hátt á fimmta
hundrað síður, en engu að síður
hlýtur hún víða að fara fljótt yfir
sögu - víðar þarf við að koma en
hægt er með góðu móti. Og sjálf-
sagt getur hver og einn fundið sér
4 3
HVÍTA RÓSIN
Inge Scholl
Ásamt fáeinum vinum dreifðu systkinin Hans og Sophie
Scholl flugritum til námsmanna í Suður - Þýskalandi á ámn-
um 1942-43, þar sem hvatt var til andspyrnu gegn stjóm nas-
ista. Þau guldu fyrir með lífi sínu: 18. febrúar 1943 féllu þau
í hendur Gestapo, og vom líflátin með fallöxi fjómm dögum
síðar.
"Hvita rósin" var dulnefni andspyrnuhópsins. Inge Scholl
rekur þessa uggvænlegu atburði af áhrifaríkri næmni. Einar
Heimisson þýddi bókina en Helgi Hálfdanarson þýddi
ljóðin.
Bökaúfgáfa« puiUtílulult
/MENNING4RSJÓÐS
SKALHOLTSSTlG 7. REYKJAVlK • SlMI 621822
eitthvað til að gagnrýna að því er
varðar hlutföll í bókinni. Sagt til
dæmis að meðan sérstakur kafli
um Beethoven gæfi allgóða mynd
af því hvflíkt undur veraldar sá
maður var, þá dugi miklu
skemmri þáttur af Bach ekki til
að skapa þá tilfinningu. Rússum
mundi vafalust sýnast sem þeirra
sígildir meistarar fengju helst til
sparsama umfjöllun. Og náttúr-
lega má endalaust spyrja um það
hverslags persónulegar upplýs-
ingar um tónskáld eigi að fljóta
með öðra svo sem til
skemmtunar: Ravel reykti bara
franska vindlinga og það mjög
sterka, segir í myndartexta. En
þetta skiptir ekki höfuðmáli. Hér
er komin nytsamleg bók og eigu-
leg og Jón Ásgeirsson hefur þýtt
hana með prýði.
í eftirmála minnist höfundur á
tilvistarvanda tónlistar í dag, þeg-
ar margskonar tilraunastarfsemi
hefur sprengt alla ramma, allt er
mögulegt og leyfilegt - og um leið
uppi sá sljóleiki að menn láta sig
ÁRNI
BERGMANN
ný tíðindi í tónlist engu varða eða
taka kannski öllu athugasemda-
laust. Ekki gerir Christopher He-
adington mikið meira en að
drepa á þetta og vona svo hið
besta og kannski væri til of mikils
mælst að ætlast til annars. En hitt
er svo annað mál að hver sá sem
lætur sér annt um hlutskipti tón-
listar hlýtur að halda í huga sér
áfram með þessa umræðu sem
einkar brýn hefur orðið á okkar
hávaðatímum.
ÁB.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN