Þjóðviljinn - 24.07.1988, Blaðsíða 4

Heimsborgari,
sálusorgari,
verkalýðssinni
Úr fórum
Ágústar Vigfússonar
Ágúst Vigfússon er höfundur
frásöguþáttar af sr. Páli Sigurðs-
syni á Bolungarvík, sem hér fer á
eftir.
Starfsævinni varði Agúst
mestan part í kennslu, en hann
hefur einnig fengist nokkuð við
ritstörf eins og lesendum Þjóðvilj-
ans er fullkunnugt. Eftir hann er
bókin Dalamaður segir frá, en
einnig hafa þættir eftir hann birst í
blöðum, og ófáa hefur hann flutt í
útvarp.
Ágúst er einn af þeim ein-
dregnu jafnaöarmönnum sem
fylgdu Héðni yfir í Sósíalistaflokk-
inn á sínum tíma, og var lengi í
forystusveit Verkalýðsfélagsins í
Bolungarvík ásamt Jóni Tímóte-
ussyni. HS
Ég hef einhverntímann sagt frá
fyrstu kynnum mínum af Bolvík-
ingum. Ég fluttist til Bolungar-
víkur haustið 1934. Fyrstu menn-
irnir sem ég kynntist voru sóknar-
presturinn sr. Páll Sigurðsson og
skólastjórinn Sveinn Halldórs-
son. Báðir sérkennilegir og eftir-
tektarverðir menn, hvor á sína
vísu. Ég hygg að þeir hafi orðið
ógleymanlegir flestum þeim, sem
kynntust þeim að nokkru ráði.
Ég minnist þess er ég leit sr. Pál
í fyrsta sinn. Mér fannst eitthvað
hörkulegt og kuldalegt við mann-
inn. Mér fannst eins og hann
horfa í gegnum mig. Eins og hann
væri að gegnumlýsa mig. Augna-
ráðið var svo hvasst. Ósjálfrátt
kom fram í huga minn: Varaðu
þig á honum. Hann er einn af
þeim stoltu mönnum, sem finnst
þeir höfði hærri en allur almenn-
ingur. Hann er einn af þeim sem
vill öllu ráða, en þó umfram allt
að menn beri virðingu fyrir sér.
Manni fannst maður svo undur
smár í návist hans, a.m.k. þeir
sem ekki voru því veraldarvan-
ari. Hann kunni þá list að halda
mönnum frá sér. Ekki veit ég
hvort þetta var gert af ásettu ráði,
eða gerðin var svona.
Sr. Páll gekk alltaf afar vel til
fara. Mátti raunar segja að hann
sást aldrei nema sallafínn. Stakk
það mjög í stúf við allan almenn-
ing í þorpinu. Fátæklinga þeirra
tíma. Hann skar sig úr með það
eins og fleira.
Sr. Páll var myndarlegur mað-
ur og bar sig vel. Svipurinn ein-
beittur og allur var maðurinn
hinn vörpulegasti, hvar sem á
hann var litið. Limaburður og
göngulag var fastmótað. Það var
eitthvað heimsborgaralegt við
manninn, enda kannski ekki neitt
undarlegt. Hann hafði verið tíu
ár í Ameríku. Prestur íslensku
safnaðanna þar.
Hann var afar virðulegur í pre-
dikunarstól og fórust öll prest-
verk vel úr hendi. Það var siður
hans að vera jafnan mættur til
kirkju svona tveim til þrem mín-
útum áður en athöfnin skyldi
byrja. Hann stoppaði andartak
fyrir framan kirkjuhurðina, tók
upp úrið, því á mínútunni skyldi
ganga inn.
Hann tónaði vel, og hafði góða
söngrödd. Mátti segja að hann
var mjög virðulegur. Ræðumað-
ur var hann allgóður. Hann var
allfyrirferðarmikill í ræðustól og
sló nokkuð um sig. Pað var ekki
sjaldgæft að hann slæi um í pred-
ikunarstólinn máli sínu til stuðn-
ings. Að messu lokinni gekk
hann fyrstur fram að dyrum og
allir tóku í hönd hans um leið og
þeir fóru út. Var þetta orðið að
fastri venju.
Ákveðinn
jafnaðarmaður
Hann þótti stundum nokkuð
harður ræðumaður og sagði ó-
spart til syndanna hver sem í hlut
átti og hugsaði þá lítt um hvort
ræðan mundi auka vinsældir
hans. Sagt var að einu sinni hefði
hann lagt út af þessari alkunnu
stöku:
Það er dauði og djöfuls nauð,
er dyggðasnauðir fantar,
safna auð með augum rauð,
er aðra brauðið vantar.
Mundi hverjum nú þykja slík
ræða bera meir en lítið pólitískan
keim. Þannig var líka litið á hana
í þá daga. Páll var ákveðinn jafn-
aðarmaður að lífsskoðun. Hann
gekk strax í verkalýðsfélagið og
studdi að stofnun þess. Mun það
hafa verið fátítt með presta af
hans kynslóð. Allflestir þorpsbú-
ar voru honum andsnúnir í pó-
litík, því þeir fylgdu flestir Sjálf-
stæðisflokknum að málum. A
þessum árum var mikill hiti í
stjórnmálunum. Mun sr. Páll
hafa orðið fyrir nokkurri andúð
einmitt vegna þess hvar hann
skipaði sér í hina pólitísku sveit.
En hann var þéttur fyrir og lét
slíkt ekki á sig fá.
Sögu heyrði ég þessu viðvíkj-
andi. Um sannleiksgildi hennar
veit ég ekki nákvæmlega. Sel
hana ekki dýrara en ég keypti
hana. En saga þessi gekk manna
á milli í Bolungarvík.
Það var einhverntímann er pól-
itískar öldur risu hátt í þorpinu,
að nokkrir menn, andstæðingar
prestsins, komu sér saman um að
safna undirskriftum, þar sem
skorað var á hann að segja af sér.
Átti að lesa þetta plagg upp á
safnaðarfundi. Var einhver áber-
andi maður fenginn til þess
starfa. Eitthvert veður hafði
prestur af því hvað til stæði. Fór
nú safnaðarfundurinn fram eins
og til stóð og mun hafa verið
mjög fjölmennur. En ekki létu
undirskriftarmenn til sín heyra.
Hefur þeim líklega ekki þótt á-
rennilegt að kljást við klerk, er til
kom. Þegar dagskrá fundarins
var tæmd beið prestur nokkra
stund. Spurði síðan hvort það
væri ekki eitthvað fleira sem
fundarmenn vildu koma á fram-
færi, eða þeim lægi á hjarta.
Þögn. Enginn kvaddi sér hljóðs.
Þá spurði hann hvort það væri
ekki eitthvað í fari sínu sem menn
vildu gagnrýna. Engum væri ljós-
ara en sér að margt og mikið
mætti að sér finna. Enginn sagði
orð. Þá mælti klerkur eitthvað á
þessa leið: „Eg hef löngum fund-
ið að ég var mikill gæfumaður að
lenda hjá svona góðu og skiln-
ingsríku fólki. Já, sérstaklega
umbyrðalyndu.“ Þakkaði svo
söfnuðinum fyrir með hjartnæmu
orðalagi alla framkomu við sig
fyrr og síðar. Undirskriftaskjalið
sást ekki meir.
Það er ekki ofsögum sagt að sr.
Páll naut virðingar, en hitt væri
ofsagt að hann hafi almennt verið
elskaður, til þess var hann o'f fá-
látur og blandaði of lítið geði við
allan almenning. Fólki fannst
hann stoltur. Kannski var hann.
það. Ég veit það ekki. Það er erf-
itt að reikna út skapgerð manna.
Hann var ákaflega stífur og sett-
legur í allri framkomu. Hann virt-
ist og hafa mjög lítinn áhuga á
hinum almennu störfum fólksins.
Það var ekki hans fag. Hann
hafði aldrei á ævi sinni unnið
verkamannavinnu, eða difið
hendi sinni í kalt vatn, sem kallað
er.
Þrátt fyrir að sr. Páll væri góður
ræðumaður gat stundum hent
hann að komast óheppilega að
orði og var þá oft misskilinn. Hitt
var ekkert efamál að hann var
einn af þeim sem setti svip sinn á
þorpið. Því olli virðuleiki hans og
þjálfuð framkoma.
En enginn kommi
Eins og áður segir var sr. Páll
all-pólitískur og fylgdi eindregið
jafnaðarmönnum. Á kommum
hafði hann hina mestu andúð. Nú
bar svo við eitt haustið að Einar
Olgeirsson boðaði til almenns
fundar í Víkinni. Ég hitti Pál
nokkru áður en fundurinn byrj-
aði. „Það er rétt að koma á fund-
inn og hlusta á páfann ykkar. Ég
hef aldrei séð hann tala,“ sagði
klerkur. Þótt Einar ætti ærið fáa
fylgjendur var fjölmenni á fund-
inum. Troðfullt hús. Einar hélt
meir en klukkustundar ræðu og
kom víða við.
Daginn eftir hitti ég sr. Pál og
spurði hann hvernig honum hefði
líkað að hlusta á Einar. „Jú, hann
er geysilega mælskur. Líklega er
hann mælskasti íslendingurinn,
sem nú er uppi. Kannski höfum
við aldrei átt mælskari mann. En
ræðan fannst mér ekki neitt sér-
stök. Ekkert glæsilegt orðaval.
Sem sagt ekki neitt sérstakt fram
yfir það sem þessir venjulegu pól-
itíkusar hafa, sem hafa gert þetta
að ævistarfi sínu.“
„Fannst þér þá ekkert til um
manninn?“ spurði ég. „Hver er
skýringin á því að hann hefur svo
mikla lýðhylli, sem raun ber
vitni? Því það er staðreynd að
hann hefur mikil áhrif. “
Sr. Páll svaraði á þesa leið:
„Þrátt fyrir að ég væri ekki neitt
sérlega hrifinn af ræðu Einars, þá
var ég samt hrifinn af framkomu
hans. Ég hef víða farið og hlustað
á heimsfræga ræðusnillinga. Ég
verð að segja það að hann er einn
mesti snillingur á sviðinu sem ég
hef séð. Allar hreyfingar hans og
látbragð er svo meistaralegt að
kalla má hreint listaverk. Það er
þessi fádæma snjalla framkoma
sem fyrst og fremst hefur aflað
honum þeirrar lýðhylli, sem hann
hefur. Hitinn, krafturinn, ein-
lægnin og trúboðskrafturinn.
Þessi sannfæringarkraftur. Allt
þetta fullvissar fólkið um að hon-
um sé alvara. Það megi treysta
honum. Hann er trúboði af guðs
náð. Svona mann þyrfti kirkjan
að eignast. Ef við ættum meira af
þessum trúboðshita væri kannski
ekki eins þunnskipað í kirkjunum
hjá okkur og oft er. Ja, hann Ein-
ar er fyrst og fremst trúboði. Ég
held að hann geti fengið fólk til
að trúa hverju sem er.“
Sr. Páll var að ýmsu leyti frjáls-
lyndur í trúmálum, þó hann pre-
Séra Páll Sigurðsson: bara ef
kirkjan ætti mann eins og Einar
Olgeirsson ...
dikaði oft hart og segði óspart til
syndanna. Han var enginn and-
stæðingur spíretista. Hann sagði
einu sinni við mig: „Ég er
sannfærður um framhaldslíf. En
hvernig það er vitum við auðvitað
ekki. Við þekkjum svo sáralítið
af leyndardómum tilverunnar.
En ég get ekki séð annað en þetta
líf sé ósköp tilgangslaust, ef ekk-
ert líf er framundan að þessum
hérvistardögum liðnum. Kanns-
ké verða vísindin einhvern tíman
þess megnug að leysa gátuna
miklu."
Dreymt fyrir
daglátum
Sr. Páll var alltrúaður á ýmsa
dulræna fyrirburði og dreymdi
stundum fyrir daglátum, sem
kallað er. Einstöku sinnum sagði
hann mér frá ýmsu dulrænu, sem
fyrir hann hafði borið. Ég tilfæri
hér tvö atriði:
Þegar hann var í Bolungarvík í
fyrra skiptið kynntist hann
manni, Jóni Magnússyni að
nafni. Milli þeirra varð góður
kunningsskapur jafnvel vinátta.
Ræddu þeir oft um dulræn efni og
um það hvort annað Iíf væri til.
Ákváðu þeir að sá þeirra sem færi
á undan skyldi láta hinn vita af
sér, ef slíkt væri mögulegt og
leyfilegt, eins og prestur orðaði
það. Svo var það einn morgun er
prestur er nývaknaður, þá stadd-
ur vestur á Kyrrahafsströnd að
vinur hans birtist honum. Stóð
fyrir framan rúmið hans og horfði
á hann með angurblíðum svip:
Þessi sýn varaði aðeins augna-
blik. Eins og mynd, sem brugðið
er upp á tjald. Presti þótti þetta
einkennilegt og skrifaði hjá sér
daginn sem þetta skeði. Nokkru
seinna fékk hann bréf að heiman,
þar sem honum var tilkynnt að
vinur hans væri látinn. Hann
hafði drukknað daginn áður en
hann birtist honum.
Páll sagði mér einnig frá öðru
atviki, þar sem hann taldi að æðri
forsjón eða dulinn kraftur hefði
gripið í taumana. Það var á fyrstu
árum hans Bolungarvík. Þá mun
það stundum hafa komið fyrir að
hann neytti víns og gætti sín þá
ekki alltaf sem skyldi, þó að fjöl-
mörg hin síðari ár sæist aldrei vín
á honum. Nú var það einu sinni
að hann lenti á fylliríi ásamt
tveim kunningjum sínum. Munu
þeir hafa drukkið alla nóttina og
verið orðnir mjög ölvaðir. Um
morgunin fóru þeir út og niður á
bryggju, hélt hann að þá muni
klukkan verið farin að ganga ell-
efu.
Það fyrsta sem hann mundi
eftir er að hann rankaði við sér
var að stutt var hendi á öxl hans
og spurt í alvarlegum tón: „Sr.
Páll, veistu hvaða starf bíður þín
eftir hádegið?" Eins og gegnum
móðu sá hann að það var Pétur
Oddsson, helsti framámaður
þorpsins, sem ávarpaði hann.
Pétur fylgdi honum nú heim. En
jarðarför átti að fara fram kl. eitt.
Sr. Páll sagðist hafa verið í ein-
hverri dáðleysisvímu, og í raun
og veru lítið skynjað hvað fram
fór. Samt þvoði hann sér og hafði
fataskipti. Hann var búinn að
semja líkræðu og húskveðju sem
þá var títt, en hvorugt þessara
plagga fann hann - enda ófær til
að hugsa skýrt. Án þess að hafa
þessi gögn með sér lagði hann af
stað til athafnarinnar. Fór at-
höfnin fram á eðlilegan hátt og
þótti takast lýtalaust. Ekki sagð-
ist Páll muna eitt eða neitt af því
sem þarna fór fram og sér hefði
verið óskiljanlegt hvernig þetta
hefði getað gerst, án þess að
valda hneyksli. Hann trúði því
statt og stöðugt að þarna hefði
æðri máttur leitt og hjálpað.
Sífelld ráðgáta
Það er ekki ofsögum sagt af því
að sr. Páll gat verið mistækur í
ræðuflutningi. En stundum hélt
hann beinlínis snilldarræður. Ég
man sérstaklega eftir einni jarð-
arfararræðu. Það var gömul kona
frekar umkomulaus sem jarða
átti. Hann byrjaði á þessa leið:
„Hér hvílir nú hún Hallbera
gamla. Hvað skyldi maður nú
geta sagt um hana?“ Að mínum
dómi var ræðan meistaraverk.
Hann lagði út af þessum orðum:
„Vertu trúr yfir litlu, þá muntu
settur yfir meira.“
Þrátt fyrir að ég hafði allnáin
kynni af sr. Páli í rúman áratug,
fannst mér þó að ég gæti aldrei
kynnst honum neitt náið. Það var
eins og einhver brynja væri utaná
honum. Ég hafði það einhvern
veginn á tilfinningunni að hann
hefði verið mikill einstæðingur.
Nokkuð var það að sú hugmynd,
eða tilfinning sem ég fékk um
manninn við fyrstu sýn, breyttist
furðu lítið þrátt fyrir margra ára
reynslu.
Hvernig bæri að skilja og meta
manninn var mér sífellt ráðgáta.
Mér fannst stundum hann minna
mig á blágrýtishraundrang, kald-
an harðan og einstrengingslegan.
Stundum er ég leiði hugann að
manninum kemur fram í huga
minn vísupartur, sem reyndar er
kveðinn um annan sérkennilegan
mann:
Þú ert eins og stakur steinn,
sem stendur upp úr dalnum.
Síðustu árin kenndi sr. Páll las-
leika. Ákvað hann að fara til Am-
eríku að leita sér lækninga. Úr
þeirri för varð aldrei. Hann
komst aðeins til Reykjavíkur, þar
andaðist hann skyndilega. Hann
var jarðaður í Bolungarvík að
viðstöddu fjölmenni. Daginn
sem hann var jarðaður, hitti ég
gamlan Bolvíking. Hann sagði:
„Jæja, nú er sr. Páll allur. Eigin-
lega fannst mér hann aldrei vera
einn af okkur. Þó finnst mér stað-
urinn hafa sett niður við brottför
hans. Það geta liðið áratugir
þangað til við eignumst jafn svip-
mikinn einstakling.“ Ég hygg að
þessi gamli, greindi Bolvíkingur
hafi hér talað fyrir munn flestra
þorpsbúa. Þessa dula, svipmikla,
innhverfa manns verður lengi
minnst af þeim sem höfðu af hon-
um nokkur kynni.
Ágúst Vigfússon
4 SfÐA - ÞJÓÐVIUINN Sunnudagur 24. júlí 1988