Þjóðviljinn - 16.08.1988, Blaðsíða 7

VIÐHORF
Deyr Stalín?
Arna Bergmann svarað
Þórarinn Hjartarson skrifar
Þessi grein mín er síðbúin og
geldur þeirrar plágu sem út-
breidd er hér að menn hafa ekki
tíma til að hugsa og því síður
skrifa greinar. En tökum nú
skipulega fyrir nokkur atriði.
I fyrsta lagi er því hafnað í grein
Árna að samyrkjuherferðin í Sov-
ét um 1930 hafi flýtt fyrir iðn-
væðingu landsins. I öðru lagi er
talað um þær „miljónir og tugi
miljóna" sem „Stalín lét hand-
taka og drepa“. í þriðja lagi er
sagt að iðnvæðing og vísindabylt-
ing í Sovét hafi verið „meira þrátt
fyrir Stalín en vegna hans“. Ég
ætla einkum að skoða þessi atr-
iði.
Vond samyrkjuherferð
- en nauðsynleg
Tökum fyrst fyrir samyrkju-
herferðina. Var hún nauðsynleg
forsenda iðnvæðingarinnar? Ég
tel svo vera. Bolsévíkar voru al-
mennt sammála um að sósíalism-
inn yrði ekki þróaður nema á
grundvelli stóriðnaðar. Hvaðan
átti að koma fjármunamyndun til
að reisa hann? Ekki nema að litlu
leyti frá smáiðnaði því hann var
svo sáralítill. Ekki með erlendum
fjárfestingum eða erlendum lán-
um því slíkt stóð Sovétmönnum
ekki til boða. Hvergi nema frá
landbúnaðinum þar sem störfuðu
80% landsmanna. En á 3. ára-
tugnum, árum NEP-stefnunnar,
efldist hinn kapítalíski landbún-
aður, einkum óx og dafnaði stétt
stórbænda, „kúlaka“. Hjá þeim
voru þær umtramaturöir sem
brauðfætt gátu borgirnar og eins
orðið fjármagn til iðnvæðingar.
Á síðari NEP-árunum var reynt
að draga fjármuni frá sveitunum
með því að stjórna verðlagi á iðn-
varningi og landbúnaðarvöru
iðnaðinum í hag. En þá hættu
bændur hreinlega að selja vöru
sína til bæjanna og jafnvel að
framleiða hana. Það var í einni
slíkri kreppu að samyrkjuher-
ferðinni var skellt á með litlum
fyrirvara. Aðferðin var
eignaupptaka hjá kúlökum og al-
menn smölun í samyrkjubú.
Það kann að vera rétt sem Árni
segir að matvælaframleiðsla hafi
dregist saman um fjórðung, eink-
um búfjárafurðir. Það mun líka
rétt vera að gagnvart meirihluta
bænda var þetta þvingunarað-
gerð, og hún gróf. Stalín kallaði
það „byltingu að ofan“. En hitt er
jafn víst að með þessu var korn-
streymið til bæjanna tryggt og
komst nú undir ríkisins styrku
stjórn og áætlanagerð. Einnig
jókst kornútflutningur. Og hafi
landbúnaðarframleiðslan heldur
dregist saman þá var það líka
vegna fækkunar fólks við þau
störf. Fólkið streymdi til bæjanna
og í iðnaðinn. Á 12 árum, frá
1929-1941, fjölgaði borgarbúum
um 40 miljónir. Eins voru sam-
yrkjubúin markaður fyrir vörur
stóriðnaðarins svo sem dráttar-
vélar - sem stakir bændur gátu
almennt ekki keypt.
Bændapólitík Stalíns var kald-
randaleg en án samyrkjuvæðingar
hefði ekki þurft að hugsa um hin-
ar miklu 5 ára áætlanir 4. áratug-
arins, hvað þá að framkvæma
þær.
Það var efnahagsundur
Næsta kenning hjá Árna Berg-
mann, sú að stjórn Stalíns hafi
verið efnahagslegur dragbítur á
þjóðfélagið, er þó miklu fjær allri
sanngirni en sú fyrri.
Frá lokum borgara- og
innrásarstríðsins 1920 og til
dauða Stalíns 1953 breyttust Sov-
ríkin úr frumstæðu landbún-
aðarþjóðfélagi í iðnaðarstór-
veldi. Tugmiljónir voru drifnar af
miðaldastigi og inn í nútímann.
Þjóðirnar sem að langmestu leyti
höfðu verið ólæsar og óskrifandi
voru þá komnar á mjög hátt
menntunar- og menningarstig.
Af þessum 33 árum hafði Lenín
æðstu stjórn í 3 ár en Stalín að
mestu hin 30 árin.
Iðnvæðingin í Sovét á bilinu
1929-41 er sú mesta og hraðasta
sem mannkynssagan þekkir. Á
þeim 12 árum 6,5-faldaðist iðn-
aðarframleiðsla landsins, þjóð-
artekjur 5-földuðust. Að landið
náði yfir höfuð að iðnvæðast var í
sjálfu sér stórmerkilegt. Af
löndum sem ekki höfðu komist á
stig iðnvæðingar við lok fyrra
stríðs (er kapítalisminn var kom-
inn á stig heimsvaldastefnu) eru
Sovétríkin líklega eina landið
sem hefur komist það á eigin
spýtur.
f hverju er að finna skýringuna
á þessu efnahagsundri ef ekki
einmitt í hinum stalínsku stjórn-
arháttum? í yfirburðum sósíal-
ískra framleiðsluhátta almennt?
Að einhverju leyti já, en lítið til
Kína, Kúbu, Júgóslavíu eða
hvaða sósíalískrar tilraunar sem
er. Þau lönd hafa til lítils að vísa
hjá hinu sovéska grettistaki. Og
Sovétríkin iðnvæddust ekki bara
einu sinni heldur endurreistu þau
sig með undraverðum hraða eftir
eyðileggingu stríðsins sem var yf-
irgengileg og ofvaxin venjulegri
skilningsgáfu.
Efnahagskerfið hafði þó marg-
víslega galla; var ofurmiðstýrt
og óþjált gagnvart flóknari iðn-
aðarframleiðslu, útheimti mikið
skrifræði og gjarnan lögreglu-
eftirliti. Vandræði voru við að
tengja saman mikla miðstýringu
á einni hendi (hjá Ríkisáætlun-
inni) og svo frumkvæði í lægri
framleiðslueinginum. Ofurá-
hersla var á þungaiðnað á kostn-
að neysluvarnings. Nefna má
ýmis ófarsæl pólitísk afskipti af
vísindum o.s.frv.
Allt eru þetta kunnug sovésk
efnahagssérkenni sem formuðust
á þessum tíma. Það var þó ekki
fyrr en í lok stalíntímans og eink-
um eftir hann, þegar ný, íhalds-
söm skrifræðisborgarastétt hafði
orðið til og loks náð völdum í
ríkisvaldinu og framleiðslulífi að
sovéska kerfið staðnaði og varð
allsherjarhindrun allri framþró-
un. Ríkisvaldið hafði þá skipt um
stéttareðli og sósíalisminn var
dauður. Það frumkvæði og eld-
móður sem verið hafði verulegur
í grunneiningum flokksins og
ráðakerfisins og í framleiðslunni,
þrátt fyrir ofurmiðstýringu, logn-
aðist þá fljótt út af. Sovétríkin
fóru að stunda heimsvaldastefnu
og urðu hnattveldi. Jafnframt
hættu Sovétríkin að draga á Vest-
urlönd efnahagslega og hagvöxt-
ur hefur á síðustu áratugum verið
að nálgast núllið. Enda segir
Gorbatsjov í bók sinni „Perest-
rojka" varla eitt styggðaryrði um
Stalínstímann en lýsir í þeim mun
fleiri orðum stöðnun og öm-
urleika Brésnefsáranna. '
Ógnaröldin
Sovétmenn vorra glasnosttíma
eru farnir að ræða ýmis harkaleg
sérkenni á réttarfari landsins í
nútíð og ekki síður fortíð - sem
áður lágu í þagnargildi. Fanga-
búðir, pólitískar aftökur o.fl.
Ekki veit ég þó til að birtar hafi
verið opinberar tölur um umfang
þessa. Það hefur því ekki komið
fram mikið nýtt fyrir okkur Vest-
urlandabúa sem höfum rætt ein-
mitt þetta einna mest af sovésk-
um málum. Hefur þar mjög verið
byggt á getgátum og svo mun
enn. Löngum hafa þær verið
rosalegar. Erá ýmsum vestrænum
skríbentum gegnum árin hefur
mátt lesa um miljónir drepnar,
10-15 miljónir fanga báðum
megin við stríð o.s.frv. Ég skil
Árna Bergmann þannig að hann
taki undir þetta. Áð mínu viti get-
ur þetta ómögulega staðist.
Skoðum einfaldan mannfjölda-
reikning. í seinna stríði er
reiknað með að um 20 miljónir
Sovétmanna hafi farist. Þar af lík-
lega um 10 miljónir hermanna,
þ.e.a.s. karlmenn svona 18-45
ára sem þýðir 3.-4. hver sovéskur
karlmaður á þeim aldri. Á þeim
aldurshópi karla hlýtur einnig
pólitískt harðræði að hafa bitnað
langmest. Ef annað eins og það
sem féll hefði setið í fangabúðum
væri meira en annar hver karl-
maður á þessum aldri úr leik.
Hvernig var þá mögulegt eftir
stríð að ná aftur framleiðslustigi
eftirstríðsáranna á ca. 5 árum?
Það er heldur enginn vafi af sam-
tímaheimildum að á þeim árum
naut Sovétstjórnin eindæma
trausts og vinsælda. Að allt þetta
færi saman yrði ekki skýrt nema
með einhverjum mjög dularfull-
um hætti.
Hversu útbreidd var þá hin
grimma kúgun? Viðurkenndir
Sovétfræðingar eins og Alexand-
er Werth og Alec Nove eru með
tölur sem vissulega eru skelfing
háar en stríða ekki gegn allri
skynsemi. Þeir tala um 3 miljónir
sovéskra borgara í fangabúðum
síðustu árin fyrir stríð og jafnvel
3,5 miljónir fyrstu eftirstríðsárin
(m.a. af því að það kostaði fanga-
búðadvöl fyrir hermann að láta
Þjóðverja handtaka sig). Á
stríðsárunum áætlar Werth að
nálægt hundrað þúsund fangar
hafi farist af harðrétti. Pólitískar
aftökur voru vissulega notaðar en
þeim var þó aldrei beitt í neitt
líku magni og vinnubúðarefsing-
unni.
Það sem skóp
hið stalínska
Það er vissulega full ástæða til
að spá í orsakir svo mikillar
undirokunar. Til útskýringa á
fyrirbærinu stalínismi vitnar Árni
í einhvern Kapústín sem talar um
anarkískan „herskálakommún-
isma“ og svo um afturhvarf til
lénsveldis með réttleysi fjöldans,
rannsóknarrétt o.s.frv. Fyrir mér
er þetta leikur með hugtök sem
annað hvort er villandi eða
a.m.k. útskýrir ekki neitt. En
reynum þá að greina nokkrar af-
gerandi efnislegar og hugmynda-
legar forsendur hins stalínska
stjórnarfars.
Það var ríkjandi og yfirlýst
skoðun bolsévíkaflokksins á 4.
áratugnum að stéttaandstæðum
og stéttabaráttu í landinu væri
4okið. Því væri horfinn grund-
völlur fyrir ósættanlegum pólit-
ískum andstæðum. Þegar hins
vegar þróunin skóp heiftarlegar
pólitískar andstæður var nærtækt
að skoða það sem eitthvað
„óeðlilegt" af glæpsamlegum
toga og þá gjarnan sem erind-
rekstur fyrir erlenda borgarastétt
þ.e. sú innlenda væri horfin.
Slíku varð að halda kyrfilega
niðri. Maó Tsedong útlistaði
fyrstur meðal marxista fræðin um
framhald stéttabaráttunnar í sósí-
alismanum.
Hitt er svo annað mál að ef
raunverulega átti að byggja upp
sósíalískt skipulag í Sovét gat það
ekki gengið mjög mjúklega. Á
NEP-árunum var útlitið raunar
mjög tvísýnt fyrir áframhald sósí-
alískrar þróunar landsins. Þá var
líka ljóst að hin byltingarsinnaða
alda í Evrópu var að fjara út svo
lítið var að treysta á stuðning
þaðan. Sömuleiðis hafði fjölda-
grundvöllur rússnesku byltingar-
innar mjög veikst. Sá hluti
rússneskrar verkalýðsstéttar sem
gerði byltingu 1917 hafði misst
mikið blóð og dregist mjög sam-
an í innanlandsstríðinu sem
fylgdi. Stór hluti þeirra verka
manna sem eftir voru og voru
rauðir höfnuðu í stöðum í emb-
ættiskerfinu. Til sveita þar sem
mikill meirihluti fólksins bjó var
kapítalisminn í sókn og kommún-
istar höfðu aldrei haft þar mikil
pólitísk áhrif. í stað öflugrar fjölda-
hreyfingar meðal alþýðu varð
valdið fljótt afar samþjappað og
umræða um og framkvæmd hinna
pólitísku ákvarðana var mikið til
bundin við efstu stofnanir flokks
og ríkis sem studdu sig svo við
vaxandi skrifræði. Ekki verður
heldur sagt að flokkurinn hafi
mjög reynt að vekja upp fjölda-
hreyfingu. Og þar sem fjölda-
hreyfingu skorti og ef samt átti að
halda áfram sósíalískri umbylt-
ingu hlutu stjórnvöld að beita
valdaapparatinu því meir. Ur
þessu hlaut því að verða veru-
legur þvingunarbragur á fram-
haldinu, ef ekki átti þá að snúa
við.
í flokknum urðu heiftarlegar
deilur um möguleika „sósíalisma
í einu landi“, um framkvæmd
NEP, um aðferðir við að innleiða
samyrkju og um hraðann á iðn-
væðingunni. Þegar minnst er á
áherslu bolsévíka á hraða iðnvæð-
ingu ber að nefna'í fyrsta lagi að
samkvæmt marxískum skóla-
bókum varð sósíalismi ekki
reistur nema á grundvelli iðnað-
arþjóðfélags. í öðru lagi ber að
minnast þess að allt frá byrj-
un 4. áratugarins gengu Stalín og
félagar út frá verulegri hættu á
innrás með tilheyrandi þörf á her-
væðingu.
Hvað um það: f samfélagi sem
hafði gengið í gegnum byltingu
eins og Októberbyltinguna, með-
fylgjandi grimmt borgarastríð,
samyrkjuherferð gegn miljónum
efnaðri bænda (kúlaka) og veltist
um í beljandi flaumi iðnvæðing-
arinnar hlaut að skapast ógurleg
samfélagsleg spenna og átök. En
pólitísk einokun kommúnista-
flokksins, allt frá dögum Leníns, og
vaxandi pólitísk einstefna innan
hans hlýtur annars vegar að hafa
enn aukið þrýsting og spennu í
samfélaginu og varð hins vegar til
að það kom lítið opinberlega upp
á yfirborðið.
Var Búkharín saklaus? Ég er
sannfærður um að stefna hans um
framhald á NEP, framhald á
eflingu kúlaka og hægfara iðn-
væðingu var lífshættuleg sósíal-
ismanum, og því þurfti að berjast
grimmt gegn henni. En að
„hreinsa“ burt fylgjendur stefn-
unnar var frumstæð aðferð sem
ýtti vandanum frá og leysti hann
ekki. Hún sýndi annars vegar að
undir rólegu yfirborði áttu Stalín
og félagar í miklum erfiðleikum
með að halda stjórn á hlutunum
og gripu til örþrifaráða og hins
vegar sýndi hún vanskilning
þeirra á andstæðum samfélags-
ins.
Forréttindafólk
verður stétt
Annað lykilatriði til skilnings á
fangabúðunum, og reyndar á af-
drifum hins sovéska sósíalisma al-
mennt, er spumingin um forrétt-
indahópa og tilurð nýrrar borgara-
stéttar. Allt frá því strax eftir
byltingu voru ýmiss konar for-
réttindi mikilvæg sem stjórnunar-
tæki hjá bolsévíkum. Fyrst
gagnvart borgaralegum sérfræð-
ingum, síðan „rauðum sérfræð-
ingum“ o.fl. Það var æpandi þörf
fyrir tæknimenntað fólk, ekki síst
í iðnvæðingarkapphlaupið. Og
Stalín tók þá stefnu að örva fólk
til sérfræðimenntunar og í raun
kaupa það til átaka fyrir sósíalism-
ann með miklum forréttindum.
Segja má að hraði iðnvæðingar-
innar hafi þannig stuðlað að því
að auka þá félagslegu misskipt-
ingu sem alltaf vill leiða af verka-
skiptingunni í framleiðslunni, s.s.
bilinu milli andlegrar og líkam-
legrar vinnu.
En stuðningur þessara hópa
við sósíalismann var hins vegar
mjög skilorðsbundinn og þeir
mynduðu ýmsa sérhagsmuni.
Það var því líka stefna Stalíns að
hafa þá undir ströngu eftirliti og
hleypa þeim ekki að miðstöðvum
valdsins. Sömu stefnu hafði hann
t.d. gagnvart yfirmönnum í hern-
um. Enda benda heimildir helst
til að einmitt slíkt fólk, stjórn-
endur á ýmsum stigum, hafi helst
mannað fangabúðir Stalíns - auk
reyndar fólks af ýmsum minni-
hlutaþjóðernum og allmargra
bænda.
Engu að síður efldust þessir
hópar að áhrifum eftir því sem
þeir stækkuðu. Það var þó ekki
fyrr en með Krúsjof að forstjór-
arnir fóru verulega að streyma
inn í toppstöður í flokknum. Það
var líka þá sem hin nýja borgara-
stétt var orðin fullþroskuð og
Framhald á 6. síðu
Árni Bergmann ersjálfsagt Sovét-fróðastur
íslenskramanna. Greinaflokkur hans: „Heyrt
ogséð íSovétríkjunum“ er mjöggagnlegur
fróðleikur okkur þessum sem aldrei komumst
neitt, hvaðþá til Sovét. Ég vilþó gera eina
undantekningu. Grein hans „Þriðji dauði
Stalíns“þann 3. júlíer ekkigóð. Hún erfrem-
ur vond og vil égþví, þóttseintsé, reyna að
andmœla ýmsu sem þar stendur og taka eitt
mikið mál til smálegrar meðferðar
Þriðjudagur 16. ágúst 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7