Þjóðviljinn - 19.07.1990, Blaðsíða 4

þJÓÐVILJINN Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkaiýðshreyfingar
Með ísland að léni
Erlendis sitja í náðum nútíma lénsherrar og rukka af-
gjöld þar sem ísland, íbúar þess og gæði eru tekjustofn-
arnir. Fram kom í athugunum opinberra aðila fyrir nokkr-
um misserum, að vöruverð ýmissa innfluttra vara
reyndist hærra hér heldur en td. í Noregi. Það stafaði af
því að erlendir heildsalar, ekki síst í Danmörku, höfðu og
hafa trúlega enn, umboð fyrir íslandsverslun, sem milliðir
framleiðenda og íslenskra innflytjenda. Gegn svipuðu
kerfi hafa Bandaríkjamenn reynt að berjast í Japan, þar
sem fara þarf í gegnum halarófu japanskra lénsgreifa til
að koma innfluttum varningi til útsöluaðila.
í útlöndum eru sérstakir lénsherrar ferðaþjónustu á
íslandi, sem selja ferðamönnum aðgang að íslenskri nátt-
úru, þjóðvegakerfi og þjónustu. Erlendir leiðsögumenn,
matvörusalar og bifreiðarstjórar hafa svo tekjur sínar af
þessari starfsemi á íslenskri grund. Og það sem ískyggi-
legast er, allt bendir til þess að skerfur okkar í ferðaþjón-
ustu við útlendinga fari hlutfallslega lækkandi. Lénsherr-
arnir í útlöndum grafa dýpra og dýpra í þessa gullnámu
sínaog breiðajafnvel út þann orðróm, að íslendingarséu
óhæfir til að veita almennilega þjónustu, nenni ekki að
fara á nema fasta viðkomustaði, bílstjórar velti rútunum,
matvara sé forneskjuleg og dýr.
Birna G. Bjarnleifsdóttir, forstöðumaður Leiðsögu-
skólans, sem rekinn er á vegum Ferðamálaráðs, vakti
athygli á auknum umsvifum útlendinga í íslenskri ferða-
þjónustu í grein í Morgunblaðinu í síðustu viku. Hún segir:
„Svo rammt kveður að þessu nú, að framámenn ís-
lenskra ferðamála hafa varpað fram þeirri spurningu
hvort íslensk ferðaþjónusta sé ef til vill að færast í hendur
útlendinga."
Margir hafa litið hýru auga möguleikann á auknum
gjaldeyristekjum með vaxandi ferðamannastraumi og
fjölbreyttari þjónustu íslendinga. Kynning lands og þjó'ðar
erlendis hefur tekið risaskref á fáeinum árum. ísland er
ekki lengur fjarlæg, dularfull eylenda, heldur svo mikill
hluti af heimsmyndinni, að vikublaðið European notaði td.
baðgesti í Bláa lóninu sem glæsilegt forsíðumyndefni sitt
án mikilla landfræðiskýringa fyrir skemmstu. íslensk fyrir-
bæri eru loks komin í hóp með Eiffelturni og Niagara.
Erlendu ferðaskrifstofurnar standa vel að vígi gagnvart
íslenskum samkeppnisaðilum og þurfa hér ekki að leggja
fram tryggingar, greiða skatta eða aðstöðugjöld. Þeim er
landið algerlega opið, þeir geta selt aðgang að öllum
stöðum og notað hvaða farartæki sem er, án þess að
þurfa að leita samþykkis eða hafa samráð við nokkra
innlenda aðila, yfirvöld, Náttúruverndarráð eða land-
eigendur. íslendingum er beint á skipulögð tjaldsvæði, en
útlendingarnir forðast þau, hafa skilið eftir sig úrgang víðs
vegar, en tjalda svo í grennd við skipulögðu svæðin ef
henta þykir til að geta notað þjónustuna þar ókeypis.
Úrskurðað hefur verið í embættismannakerfinu, að er-
lendir leiðsögumenn þurfi ekki atvinnuleyfi hér á landi,
vegna þess að lénsgreifarnir greiða þeim kaupið í erlendri
mynt. A síðasta ári var hins vegar tæplega 50 útlending-
um, m.a. kokkum og bílstjórum, úthlutað svonefndu
„starfsleyfi", stundum fyrir tilstilli íslenskra rútufyrirtækja,
sem þannig komast hjá því að hafa íslenska leiðsögu-
menn í þjónustu sinni. Væri fróðlegt að vita, hvaða hefð
eða fordæmisgildi er að skapast í þeim efnum, eða getur
þetta þá átt við um fleiri starfsgreinar? í ríkjum þar sem
ferðamannaþjónusta er þróuð, er það bundið í lög að
erlendir leiðsögumenn hafi atvinnuleyfi og á það við um
flesta íslenska fararstjóra sem nú eru að störfum sunnar í
álfunni. Þeir þurfa einnig í fjölmörgum vinsælup ferða-
mannalöndum að hafa þarlenda leiðsögumenn með í
bílum í skoðunarferðum. íslendingar skera sig úr í þess-
um efnum, að því er virðist af miklu andvaraleysi.
Lénsherrarnir í ferðaþjónustunni eru jafnvel svo bí-
ræfnir að nota torfæruakstur sem tálbeitu, og hafa birt
frásagnir af ferðum á íslandi, þar sem hjól faratækjanna
„sukku...í svörðinn og skildu eftir sig djúp för“, svo vitnað
sé orðrétt í slíkt prentmál. Hversu lengi ætla íslendingar
að lúta lénsherrunum?
ÓHT
KLIPPT OG SKORIÐ
Václav Havel: Tíminn leikur grátt hin miklu orð.
í upphafi var orðið
Václav Havel er sjaldgæfur
forseti eins og menn vita og það
er hann sem við klippum og
skerum í dag.
Tilefnið er grein sem birtist í
tímaritinu „Chechocslovak Life“
fyrir skemmstu. Greinin, eða
ávarpið, skrifaði Havel í fyrra-
sumar þegar honum voru veitt
Bóksalaverðlaunin þýsku, sem
hann fékk reyndar ekki leyfi til að
taka á móti. Hún fjallar um orð-
ið, sem var upphaf alls, að því er
segir í upphafi Jóhannesarguð-
spjalls, um kraftaverk orðsins,
um vægi þess í vitund mannanna.
Við höfum, segir Havel alltaf
trúað á mátt orðsins til að valda
aldaskiptum - og höfum í því haft
rétt fyrir okkur að ýmsu leyti. En,
bætir hann við, orð eiga sér sögu.
Þegar hann fer út í þá sálama
tekur hann fyrst fyrir orðið sósíal-
ismi og leggur út af því hve marg-
vísleg merking þess hefur orðið,
og hvemig menn hafa slegist um
orð sem þeir ætluðu sér að nota í
sínum eigin galdri. Um þetta
segir Havel á þessa leið hér:
Oröiö sósíalismi
„Þeir voru tímar, að heilar
kynslóðir auðmýktra og kúgaðra
litu upp til orðsins sósíalismi og
sáu í því heillandi tákn um rétt-
látan heim og voru reiðubúnir til
að fórna mörgum árum ævinnar,
ef ekki lífnu sjálfu, í þágu þeirrar
hugsjónar sem í orðinu fólst.
Ekki veit ég hvernig ástatt er í
ykkar landi, en í ættlandi mínu
hefur þetta orð, sósíalismi, úr-
kynjast fyrir löngu, því hefur ver-
ið breytt í venjulega lögreglu-
kylfu, sem höfð er til að berja
sýknt og heilagt með á frjálshuga
fólki, það gera nýríkir og full-
komlega hundskir skrifræðis-
menn sem kalla þá sem barðir eru
„óvini sósíalismans“
Hlægiiegt!
Havel segir, að orðið sósíalismi
hafi í Tékkóslóvakíu breyst í
töfraformúlu sem best sé að forð-
ast ef menn vilja ekki líta grun-
samlega út. Hann nefnir mjög
sérkennilegt dæmi. Hann hafði
sjálfur nýlega tekið þátt í óskipu-
lögðum mótmælaaðgerðum, sem
ekki komu honum og öðrum
andófsmönnum neitt sérstaklega
við. Fólk hafði barasta komið
saman til að mótmæla því að selja
átti fallegan hluta Pragborgar
áströlskum miljónamæringum
(hafið í huga að þetta var meðan
kommúnistaflokkurinn fór enn
með öll völd). Einn ræðumanna
vildi leggja áherslu á þunga orða
sinna með því að segja, að hann
vildi vernda heimaborg sína í
nafni sósíalismans - og þá fór
mannþyrpingin að hlæja:
„Fólkið hló ekki, segir Havel,
vegna þess að það væri andvígt
réttlátu þjóðskipulagi, heldur
blátt áfram vegna þess að það
heyrði orð sem árum saman hafði
í öllu mögulegu og ómögulegu
samhengi verið kastað fram og
aftur af valdhöfum sem ekkert
kunnu annað en að ráðskast með
sitt fólk og auðmýkja það“.
Merkingin
er notkunin
Forsetinn heldur áfram hug-
leiðingu sinni um hin undarlegu
örlög orðanna, sem verða stund-
um fyrir þeim ósköpum að bæði
þeir sem fangelsaðir eru og þeir
sem senda pólitíska andstæðinga
í fangelsi gera tilkall til þeirra: ég
á þetta orð. Engin orð af þessu
tagi komast fyrir í orðabók,
vegna þess að „sérhvert orð inni-
heldur líka persónuna sem mælir
fram orðið, aðstæður sem fyrir
hendi eru þegar það er sagt og
ástæðuna fyrir því að til þess er
gripið. Eitt og sama orðið getur
stundum boðað miklar vonir en á
öðrum tímum sent frá sér dauða-
geisla“.
Enn nefnir Havel dæmi:
„Gorbatsjov kveðst ætla að
bjarga sósíalismanum með því að
koma á markaðskerfi og mál-
frelsi. Li-Peng í Kína ætlar að
bjarga sósíalismanum með því að
fremja fjöldamorð á stúdentum
og Ceucescu (sem enn var við
völd þegar greinin var skrifuð)
með því að mylja sitt fólk undir
dráttarvélum. Hvað þýðir þetta
orð í raun og veru í munni fyrst-
nefnda stjórnmálamannsins og í
munni hinna tveggja? Hvaða dul-
arfullt fyrirbæri er það sem verið
er að bjarga með svo mörgum og
ólíkum aðferðum?"
Frelsiö, lýðveldið
og fleira
Václav Havel víkur reyndar að
fleiri orðum. Hann skoðar notk-
un og misnoktun á orðinu friður.
Hann fer aftur í söguna, til frön-
sku byltingarinnar, sem samdi
hina merkilegustu mannréttinda-
skrá um frelsi, jafnrétti og
bræðralag og drekkti henni í
blóði - m.a. margra þeirra sem
undir hana skrifuðu. Hver og
einn gæti haldið áfram slíkri orð-
arýni. Bandarískir landsfeður
höfðu áður en franska byltingin
braust út samið mestu frelsisskrá
sem þá þekktist - þeir sem hana
sömdu voru sjálfir þrælahaldar-
ar. Eða nefnum frægt orð sem eitt
sinn bar með sér sælan hljóm
frelsisins, orðið „lýðveldi", sem
táknaði endalok einvaldskónga
og erfðastétta. Nú hafa svo mörg
ríki og hvert öðru ólík kallast lýð-
veldi að það dettur engum í hug
lengur að nota það sem samnefn-
ara þegar lýst er stjórnarfari.
Stundum fer tiltekinn heimshluti
með orð á alveg sérstakan hátt: í
Rómönsku Ameríku heitir til
dæmis ailt bylting, og ef einn
flokkur fer með völd í 70-80 ár
eins og í Mexíkó, þá heitir hann
barasta Byltingarstofnunarflokk-
urinn.
Ábyrgð á orðum
Það má líka skoða grein Havels
með nokkuð öðrum hætti: hvað
meinar hann með því að lof-
syngja orðið í upphafi og leggja
svo alla áherslu á veikleika orð-
anna, hve varnarlaus þau eru
fyrir misbrúkun? Það er vegna
þess að Havel vill endurreisa orð-
ið, nota það til þess að skapa þá
siðferðilega vídd í pólitískum
samskiptum manna sem hann
saknar bæði í austri og vestri.
Hann segir að við ættum að nota
okkur reynsluna til að:
„Berjast saman gegn hroka-
fullum orðum, leita að gaukseg-
gjum hrokans í orðum sem virð-
ast hógvær við fyrstu sýn.
Eins og hver og einn getur
skilið, er þetta annað og meira en
verkefni í málvísindum. Þetta er í
sjálfu sér siðferðilegt verkefni og
áskorun um að við tökum ábyrgð
á orðum og sýnum þeim sóma.“
ÁB
tJJÓÐVILJINN
Síöumúla 37 —108 Reykjavík
Sími: 681333
Símfax: 681935
Útgefandi: Úlgáfuféiag Þjúöviipns.
Framkvæmdastjóri: HaHur Páll Jónsson.
Ritstjórar: Ámi Bergmann, Ólafur H. Torfason.
Fréttastjórl: SigurðurÁ Friðþjófsson.
Aðrfr blaðamenn: Bergdis Blertsdéttir, Dagur
Þorieifsson, Ellas Mar (pr.), Garöar Guðiónsson,
Guðmundur Rúnar Heiðarsson, Heimir Már Pétursson,
Hidur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm ), KrisCnn
Ingvarsson (Ijósm.J, Vilborg Davlðsdóttir, Þröstur
Haraldsson.
Skrtfstofustjóri: Signjn Gunnarsdóttir.
Skrtfstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristln Pétursdóttir.
Augtýslngastjórt: Steinar Harðarson.
Auglýsingar Guðmunda Kristinsdótlir, Svanheiður
Ingimundandótbr.
Útbrelðslu- og afgrelöslustjórt: Guðrún Glsladóttir.
Afgreiðsla: Bára Siguröardóttir, Halla Pálsdóttir, Hrefria
Magnúsdóttir, Þorgerður Sigurðardóttir.
Bilstjórt: Jóna Sigurdórsdóttir.
Skrtfstofa, afgrelðsla, ritstjóm, auglýslngan
Slðumúia 37, Rvlk.
Siml: 681333.
Sfmfax: 681935.
œngar 681310,681331.
og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Oddi hf.
Verð I lausasölu: 100 kr. Nýtt Hetgarbtað: 150 kr.
Askriftarverö ð mánuöf: 1100 kr.
4 SÍÐA - ÞJÖÐVILJINN Fimmtudagur 19. júlí 1990