Þjóðviljinn - 24.05.1991, Síða 9

HELGARUMRÆDAN
Jóhannes Páll II grundvallar þetta nýjasta páfabréf sitt um félagsleg
efni meðal annars á þvíað „kristinni afstöðu til persónu mannsins fylgi
óhjákvæmilega rétt skoðun á þjóðfélaginu". Og hann er ekki fremur
venju að draga neitt úr, þegar hann heldur áfram og dregur þá ályktun,
að þeir sem ekki líti á þjóðfélagið af sjónarhóli kristinnar trúar geti ekki
haft „rétta skoðun á þjóðfélaginu".
„...eigi hefr Þorsteinn surtr miked
skiled í computo [tímatalsreikningi]
heldr siumpad til þessa epter solar-
gange".
Svofelldum orðum reyndi Ámi hand-
ritasafhari Magnússon að skýra furðuná-
kvæma tímatalsleiðréttingu Þorsteins Hall-
steinssonar bónda í Jónsnesi í Helgafells-
sveit, en Alþingi samþykkti kringum árið
965 tillögu hans um sumarauka. Hefur það
vafist fyrir mönnum fram á þennan dag að
skilja hvemig Þorsteinn náði að ákvarða
lengd ársins svo að ekki skeikaði nema
0,0755 degi frá réttu ári.
Nú blasir það við öllum sem Breiða-
fjörð skoða, að Þorsteinn surtur og þeir
langfeðgar á Þórsnesi höfðu til ráðstöfunar
fullkomnasta sólúr á íslandi, fjalla- og
eyjamiðin. Og tíminn frá landnámi, þtjár
kynslóðir, dugir reyndar vísindamönnum
með þennan jarðfræðilega útbúnað einan
afmæli Rerum Novamm“. Fáir páfar síðari
tíma hafa tekið jafn ríkan þátt í stormum
sinnar tíðar og Jóhannes Páll II. Hlutur
hans er stór í samtímasögu Póllands og
allrar Austur- Evrópu. Hann hefur samt
jafnffamt reynst frelsunarguðfræðingum
þróunarlandanna erfiður ljár í þúfu og skip-
að flotum íhaldssamra biskupa í embætti
undanfarin misseri, oft gegn hávæmm
mótmælum heimamanna. A hinn bóginn
hefur hann fordæmt efnishyggju og neyslu-
dýrkun Vesturlanda og Persaflóastríðið
sérstaklega. En með hliðsjón af því hvaða
hagfræðinga, félagsvísindamenn og aðra
ráðgjafa menn vissu að páfi hafði sér til
ráðuneytis undanfama mánuði við undir-
búning páfabréfsins, var búið að spá því að
efhi þess yrði í róttækara lagi.
Ihaldssöm blöð i heimi fjármálanna,
eins og Wall Street Joumal og Financial
Times, vom við öllu búin. Hið síðamefnda
ítalismans. Hann kemur víða við, er t.d.
andvigur hafla- og vemdarstefnu í við-
skiptum, því hún færi með sér „stöðnun og
kreppu“.
Hann telur ríkisvaldið eiga að hafa lág-
marksafskipti af hagkerfinu, en sjá samt til
þess að vöxtur sé efldur, full atvinna
tryggð, starfstækifærum fjölgað, auk þess
sem ríkinu beri að leysa einkafyrirtæki af
hólmi ráði þau ekki við verkefni sín.
„Að jörðinni frátalinni felast helstu
auðlindir mannsins í manninum sjálfum"
segir Jóhannes Páll II. Hann telur eðlilegt
og sjálfsagt að fólk leiti eftir veraldlegum
þægindum, hættan felist í að telja þau mik-
ilvæg. Hann ítrekar sjálfsagða kröfu manna
um sanngjöm laun, sem geri meira en duga
fyrir nauðþurftum (menn eiga að geta lagt
fýrir), en hins vegar sé biýnna að hjálpa ná-
unganum heldur en hagnast sjálfur.
Páfi ræðir ekki síst, hvort nú eigi að
Kristi og „opni beinlínis af þeim ástæðum
manninn fyrir sjálfum sér“. Hins vegar
megi ekki líta á „félagslegan boðskap guð-
spjallanna sem kenningu, heldur umfram
allt grundvöll og hvatningu til aðgerða“.
Jóhannes Páll II grundvallar þetta
nýjasta páfabréf sitt um félagsleg efni með-
al annars á þvi að „kristinni afstöðu til per-
sónu mannsins fylgi óhjákvæmilega rétt
skoðun á þjóðfélaginu". Og hann er ekki
fremur venju að draga neitt úr, þegar hann
heldur áfram og dregur þá ályktun, að þeir
sem ekki líti á þjóðfélagið af sjónarhóli
kristinnar trúar geti ekki haft „rétta skoðun
á þjóðfélaginu“.
Páfi segir sér leika nokkur hugur á að
„greina nýliðna atburði sögunnar“. Einn
kaflinn heitir einfaldlega „1989“. Hann
freistar þar að skýra hvers vegna kommún-
isminn hrundi. Hins vegar tekur páfi skýrt
fram, að „slíkri greiningu sé ekki ætlað að

I Bjameyjum á Breiðafirði. Kjartan Guðmundsson skipstjóri bendir ( sólaráttina. Mynd: ÓHT.
saman til að reikna út lengd ársins svo ekki
skakkar nema 1/70 úr degi, hugkæmist
þeim yfirleitt að nota athyglina.
En hvort sem þeir Þórólfur Mostrar-
skegg landnámsmaður og afkomendur
hans notuðu nú „computo“ eða fjöllin, eða
hvoru tveggja, til að reikna rétt dagatal í
Helgafellssveitinni á þjóðveldisöld, þá er
niðurstaðan kannski samt aðallega þessi:
Það þarf hefð, sterka hefð, til nýtilegra
ályktana og uppfinninga. Þeir sem „rísa
gegn hefðinni" eða kasta fyrir róða „hefð-
bundnum (úreltum) viðhorfum" sækja
sjálfir afl sitt í hefðbundið andóf og sókn
mannsandans til nýjunga og ffamfara.
Tískudrottningin Coco Chanel orðaði þetta
svona um fatahönnuði 20. aldarinnar: „Þeir
sem þykjast frumlegir þjást af minnis-
leysi".
En undanfamar vikur hafa víða um ver-
öld veríð sögð tíðindi úr sögu Rómarhefð-
arinnar: 1. maí síðastliðinn (það er líka
messudagur heilags Jóseps verkamanns)
kom út páfabréf, sem beðið hefur verið
með sérstakri eftirvæntingu, boðskapur Jó-
hannesar Páls II páfa um þjóðfélagsmál,
„Centesimus Annus“. Titillinn vísar til
þess að nú em 100 ár liðin síðan Leó páfi
13. sendi frá sér eitt frægasta páfabréf síð-
ari tíma, „P.erum Novarum", (Um nýja
hluti). í bréfinu frá 1891 var fjallað með it-
arlegum hætti um þær félagslegu aðstæður
sem skapast höfðu í kjölfar iðnbyltingar-
innar og gerð grein fyrir afstöðu Páfagarðs
til réttinda verkalýðs og ábyrgðar atvinnu-
rekenda. Bréf þetta hefur notið þeirrar
hefðbundnu sérstöðu að frá 1931 hafa páf-
ar ævinlega minnst „Remm novarum" með
sérstökum yfirlýsingum á 10 ára fresti.
Sjálfur skrifaði Jóhannes Páll II af því til-
efhi páfabréfið „Laborem Excercens“ árið
1981.
Nýja páfabréfið er stilað til „allra
manna kristinnar trúar og allra manna og
kvenna sem hafa góðan vilja, á hundrað ára
birti í byrjun mars greinina „Vatíkanið
hyggst ráðasi á syndir kapítalismans", þar
sem talið var mega reikna með því að Jó-
hannes Páll II mundi í bréfinu marka sér
stöðu sem einn af framvörðum lýðræðis-
sinnaðra jafnaðarmanna („a leading
democratic socialist") í heiminum.
Auðvitað gefur páfi engan slíkan
stimpil-stað á sér. Til að meta „Centesimus
Annus“ með skynsamlegum hætti er nauð-
synlegt að athuga grundvöllinn, nálgun Le-
ós 13. í bréfinu ffá 1891. Verkefni Leós var
að bregðast jafnt við þeim vandamálum
sem hann taldi stafa af iðnvæðingunni (og
arðráninu) og byltingarkenningum 19. ald-
ar. Hann var, eins og síðari páfar, andvígur
stéttabaráttu sem tæki alþýðunnar til bættra
lífskjara og lagði í staðinn til ýmsar grund-
vallarreglur á vinnumarkaði, i þeirri von að
yfirstéttin sæi að sér. Og ekki er hægt að
segja annað en að sæmilega „lýðræðisjafn-
aðarlega“ hafi verið staðið að verki hjá Leó
13., þótt hann hafi ekki strax haft erindi
sem erfiði.
Leó 13. taldi það skyldu atvinnurek-
enda að tryggja verkafólki mannsæmandi
vinnuaðstæður, sanngjaman vinnutíma,
rétt til stofnunar fijálsra verkalýðsfélaga og
sanrgjamt kaup. Allt var þetta rökstutt og
grundvallað á hugmynd kristinnar kirkju
um „virðingu mannsins“.
Jóhannes Páll II bendir nú á, að þótt
„Rerum Norvarum" fyrir einni öld hafi
síðan mótað skoðanir og stefnu innan kaþ-
ólsku kirkjunnar, hafi bréfið hins vegar
ekki orðið nægilega áhrifarikt utan hennar.
Harmleikir og styijaldir þessarar aldar stafi
af því að hvorki sósíalistar né kapítalistar
hafí litið á manninn sem vem í Guðs mynd,
heldur aðeins sem tannhjól í vél.
Jóhannes Páll II gefur færi á ýmsum
túlkunum á texta sínum í páfabréfinu. Eins
og vænta mátti gerir hann harða hríð að
sósialismanum í þeirri mynd sem hann hef-
ur birst, en hlífir heldur hvergi kýlum kap-
ráðleggja kapítalismann sem fyrirmynd í
efnahagsmálum, bæði í þeim löndum Evr-
ópu sem freista þess að endurreisa hagkerfi
sín, og í löndum þriðja heimsins. Hann
svarar þessu játandi, sé litið á kapítalis-
mann sem „hagkerfi sem nýtir sér jákvæð
grundvallarlögmál viðskipta, markaðinn,
einkaeign og þá ábyrgð sem honum er sam-
fara varðandi framleiðsluaðferðir, og
sömuleiðis frjálsan sköpunarkraft manna á
efhahagssviðinu“.
Hins vegar sé svarið neikvætt, „ef
menn líta á kapítalismann sem kerfi þar
sem frelsið á efhahagslega sviðinu er
óbundið af ströngum lagaramma, sem
tryggir að athafhaffelsið þjóni frelsi
mannsins í heild sinni“. Frelsi í efnahags-
málum sé aðeins hluti af almennu frelsi
mannsins, en kjami þess sé siðferðilegs og
trúarlegs eðlis.
Páfi undirstrikar í bréfi sínu að framfar-
ir séu „annað nafn á ffiði“. Hann segir að
„sú sameiginlega ábyrgð sem hvetji til
framfara“ sé í órofa tengslum við „sameig-
inlegu ábyrgðina á því að forðast strið“.
Um þetta segir hann: „Alveg eins og það er
framkvæmanlegt og rétt í hveiju þjóðfélagi
fyrir sig að skipuleggja traust hagkerfi, sem
stýrir því hvemig markaðurinn verkar til
sameiginlegra heilla fyrir alla, þá er einnig
á sama hátt svipuð þörf fyrir fhllnægjandi
aðgerðir á heimsmarkaðnum“. En til þess
að skapa slíkar aðstæður sé nauðsynlegt að
„taka sameiginlega á um allan heim til að
stuðla að ffamfömm, með átaki sem felst
líka í því að fóma þeirri aðstöðu tekna og
valds, sem þróaðri hagkerfin njóta“. Og
hann bætir því við að til að þetta takist
þurfi hugsanlega að verða mikilvægar
breytingar á lífsstíl í heiminum.
I lokakafla bréfs síns tekur Jóhannes
Páll II ffam, að félagslegur boðskapur
kirkjunnar sé „í sjálfu sér fullgilt tæki til
boðunar fagnaðarerindisins“ með því að
hann boði ffelsun hvers einstaklings í
fella endanlega dóma, þar eð slíkt sé per se
ekki í sérlegum verkahring embættisins“.
Samt minnir hann á það í kaflanum „1989“
að „tiyggð kirkjunnar við að veija mann-
réttindi og hafa þau í hávegum hafi verið
mikilvægt ffamlag og jafnvel ráðið úrslit-
um .
I Centesimus Annus leggur páfi áherslu
á að rétturinn til einkaeignar byggist á því
að hann sé nýttur „öllum til heilla“. En nú
er ekki lengur aðeins um „gæði“ að ræða,
heldur líka „gögn“ í nútímalegum skilningi
tölvualdar. Til sögunnar hafa komið fyrir-
bæri eins og hugbúnaður og tækniþekking.
Páfi tekur það skýrt ffam, að „eign“ á verk-
og tækniþekkingu sé að sama skapi ætluð
til sameiginlegra þarfa mannkyns og efnis-
leg gæði. Þróunarlöndin eigi því rétt á því
að þeim sé miðlað „eign þekkingarinnar“.
Ekki verður sagt að Jóhannes Páll II
páfi boði einhverja „þriðju leið“ hagffæð-
innar, miðja vegu milli kapítalisma og
kommúnisma. Hann tekur skýrt ffam að
„kirkjan ffamvísi engu líkani“. Hann felur
hins vegar leikmönnum að þróa, í samræmi
við félagslegan boðskap kirkjunnar, með
skapandi og fijóum hætti þau samfélags-
form sem séu réttlátari, bróðurlegri og lýð-
ræðislegri.
Með árásunum á syndir kapitalismans
hafnar hann hinni „ósýnilegu hönd"
markaðsaflanna sem hefur verið inntakið í
trúarjátningu ffálshyggjumanna. Þeir finna
engar staðfestingar á skoðunum sínum í
„Centesimus Annus".
ÓlafurH. Torfason
skrifar
Föstudagur 24. maí 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9