Þjóðviljinn - 20.09.1991, Blaðsíða 10

Börn sem missa ástvin œttu að
fá að vera við jarðarfarir ogfá
að fara út i kirkjugarð, segja
sálfrœðingar sem hafa fjallað
um börn og sorgarviðbrögð.
Sviðsett mynd: Jim Smart.
Guðftnna Eydal sálfrœðingur:
„ Börn upplifa sorg mjög sterkt,
og hinir fullorðnu þurfa að
hjálpa þeim að vinna úr tilfinn-
ingum sínum. “
Mynd: Jim Smart.
Hvernig bregðast
börn viö sorg?
Hvernig verður barni við þegar það verður fyrir því áfalli að ástvinur
deyr eða að foreldrar þess slíta samvistum? Guðfinna Eydal sálfræðingur
hélt fyrir skömmu fyrirlestur á vegum Foreldrasamtakanna þar sem hún
fjallaði um þetta efni og umræðan er greinilega þörf því húsfyllir
var á fyrirlestrinum. Hvað vitum við yfirleitt um börn og sorgarviðbrögð
þeirra? Alls ekki nóg, segir Guðfinna.
„Fullorðnir gera sér ofl ekki grein
fyrir því, að böm upplifa sorg mjög
sterkt og afleiðingamar geta verið
mun alvarlegri en þá grunar,“ segir
hún.
Guðfinna segir miklu skipta að
fólk átti sig á því að munur er á því
hvemig böm bregðast við áfalli eftir
því hvort það dynur yfir snögglega
eða hvort þau hafa fengið einhvem
tíma til að aðlaga sig og undirbúa sig
fyrir það sem koma skal.
„>að er enn meiri ástæða til að
leita hjálpar ef áfallið er skyndilegt,
t.d. dauðaslys, sjálfsmorð eða mjög
skyndilegur hjónaskilnaður," segir
hún. „Ef bam fær tíma til að aðlaga
sig að því að einhver ástvinur þess á
við erfiðan sjúkdóm að stríða sem
mun leiða hann til dauða þá verður
auðveldara fyrir það að taka áfallinu
og vinna úr tilfínningunum sem
fylgja í kjölfarið. Áfallið verður í
flestum lilvikum mildara og við-
brögðin ekki eins sterk.“
Afneitun og kvíði
Fyrstu sorgarviðbrögðin eru yfir-
leitt þau að baminu er mjög bmgðið,
segir Guðfinna. Og það jafnvel af-
neitar því að atburðurinn hafi átt sér
stað. „Þau geta sýnt mikil hræðslu-
viðbrögð, mótmælt og neitað að horf-
ast í augu við það sem hefur gerst,“
segir hún. „í þriðja lagi geta þau orð-
ið sljó og fjarræn. Það sem foreldmm
bregður oft við að sjá er að yngri
böm, t.d. á aldrinum 2-6 ára, ýta
áfallinu eins og burt og sýna lítil við-
brögð. Þau verða ekki upptekin af at-
burðinum strax og leiða hann hjá sér.
í slíkum tilfellum er ekki um það að
ræða að baminu sé sama, heldur er
þetta eins konar vamarkerfi sem fer í
gang þannig að bamið geti þolað
mikið álag.“
Eitt algengasta hegðunareinkenn-
ið sem búast má við hjá bami sem
hefur orðið fyrir áfalli á borð við ást-
vinamissi eða skilnaði er mikill kvíði,
segir Guðfinna. „Orygginu hefur ver-
ið ógnað og bamið fyllist hræðslu. Ef
annað foreldrið er dáið eða farið, þá
óttast það um að hitt fari sömu leið.
Stundum óttast bamið um að deyja
sjálft, hafi það upplifað dauða ástvin-
ar. í þessum tilvikum verða lítil böm,
2-6 ára, ofi mjög krefjandi, vilja ekki
skiljast við foreldrið og þurfa mikla
athygli. Stærri böm sem komin em á
skólaaldur og fram á unglingsár hafa
oft raunsærri áhyggjur. Þau hafa
áhyggjur af því hvort fjölskyldan
missi íbúðina og hafa fjárhagsáhyggj-
ur. Þau sýna einnig kvíða þannig, að
þau vilja ekki vera ein né skiljast við
foreldrið, sofa við ljós og svo fram-
vegis.“
Depurð er einnig eðlilegur þáttur í
sorgarviðbrögðum bams: „Barnið
fyllist miklum leiða og söknuði og
stundum koma þessar tilfinningar
beint út með gráti. Önnur sýna sorg
með því að einangra sig og lokast.
Það gera böm ofi til að taka tillit til
og hlífa foreldrinu sem eftir er, þ.e.
hvort sem hitt er flutt burt eða dáið.
Einhverjum kennt um
Reiði kemur oft upp og hana get-
ur bamið sýnt beint og óheft með því
að sparka, slá eða öskra. Reiðin getur
beinst gegn einhverjum tilteknum
sem að bamsins áliti hefur svikið það,
annað hvort með því að fara eða gegn
þeim sem hefði átt að hindra það sem
gerðist. Sektarkennd og sjálfsásakanir
em mjög algengar, sérstaklega ef
bam missir systkini sitt. Samkeppni
er algeng í systkinahópi og afbrýði-
semi á milli systkina þar með. Þegar
systkini deyr þá er algengt að það
bam sem eftir er fái mikla sektar-
kennd. Slíkt getur haft alvarlegar af-
leiðingar ef bam sem er haldið slíkri
sektarkennd fær ekki hjálp.“
Líkamleg einkenni sjást einnig,
segir Guðfinna, sérstaklega hjá eldri
bömum sem loka vanlíðan inni. Þau
fá t.d. höfuðverk, magaverk, ógleði
og fieira.
Sorgarviðbrögðin fara tíðum efiir
aldri og má skipta þeim gróflega
þannig að böm undir þriggja ára aldri
upplifa ótta og kvíða og verða lítil í
sér. Þau taka gjaman upp hegðun sem
þau hafa látið af.
Böm á aldrinum 3-5 ára verða
mjög óörugg, hræðast það óþekkta og
ímyndaðar ógnir. 6-8 ára böm fyllast
gjaman miklum kvíða og söknuði og
sýna bæði sálræn og Iíkamleg ein-
kenni. Stálpaðri böm, 9-12 ára gömul
bregðast fremur við með mikilli
virlaii, reiði og sýna samkennd og
stuðning við foreldrið sem eftir er.
Unglingar yfir 13 ára aldri fyllast
„Sú hjálp sem börn fá til ab vinna
úr sorg er eölilega oft háð dví í
hvernig ástandi hinir fuíloránu umhverfis þaö
eru og hvort
til aösto(
>eir megna að koma
ar vegna eigin
vanlíðunar."
- Guðfinna Eydal sálfræðingur
áhyggjum og reiði og ótimabæru
sjálfstæði, þ.e. „fullorðnast“.
Og fleira er mögulegt: „Eitt það
alvarlegasta sem getur gerst er að það
verða miklar persónuleikabreytingar
á baminu," segir Guðfinna. „Bam
sem áður hefur verið opið og eðlilegt
getur lokast og einangrað sig til
lengri tíma. Gerist það verður að leita
aðstoðar, því það er merki þess að
bamið getur ekki unnið sig út úr sorg-
inni. Sú hjálp sem böm fá til að vinna
úr sorg er eðlilega oft háð því í
hvemig ástandi hinir fúllorðnu um-
hverfis það em og hvort þeir megna
að koma til aðstoðar vegna eigin van-
líðunar.“
Guðfinna segir enga reglu til um
hversu lengi böm em að vinna úr til-
fmningum sem upp koma við áfall.
„Það er háð öllum aðstæðum, hvemig
sá fullorðni bregst við og hversu
miklar breytingamar eru,“ segir hún.
„Það sem hefúr langmestar afleið-
ingar fyrir böm til lengri tíma er
dauði foreldris, það hafa rannsóknir
sýnt fram á. Böm sem missa annað
eða báða foreldra em í ákveðnum
áhættuhóp síðar á lífsleiðinni. Rann-
sóknir sýna að þau era líklegri en aðr-
ir til að verða þunglynd og/eða em í
ákveðinni sjálfsmorðshættu á fullorð-
insárum.
Systkinamissir er einnig mjög al-
varlegur. Oft bregðast foreldrar þann-
ig við að þeir ofvemda þau böm sem
eftir em eða reyna að eiga annað bam
sem á að koma stað þess sem dó.
Reynt er að líkja nýju bami við það
barn sem dó. Slíkt getur haft neikvæð
áhnf á persónuleikaþroska bamsins.“
Erfiðara fyrir drengi
Guðfinna segir greinilegt að
drengir og stúlkur eigi miserfitt með
að takast á við sorgina. „Strax eflir
sjö ára aldur eiga drengir erfiðara en
stúlkur með að tala um og sýna sorg-
artilfmningar sínar,“ segir hún._ Þetta á
einkum við um unglinga. „1 þessu
samhengi er rétt að nefna að fullorðn-
ir karlmenn eiga almennt erfiðara
með tilfmningalega tjáningu en konur
og standast gjaman andleg áfoll verr.“
Guðfmna segir, að sé skilnaður í
uppsiglingu sé ekki rétt að leyna
ástandinu fyrir baminu, heldur sé
betra að segja því eins og er, án þess
þó að upplýsa bamið um vanda for-
eldranna í smáatriðum. Báðir fcreldr-
ar ættu að tala við bamið og þei. ættu
að leggja skýrar línur um framtiðina,
þannig að það sé ekki í vafa um hvað
gerist næst. Gera á baminu Ijóst að
það eigi enga sök á skilnaðinum. Og
umgengnisreglur ættu að vera skýrar.
Að hjálpa barni í sorg
„Sá fúllorðni er oft óömggur um
hvemig á að útskýra áfall eða sorg
fyrir bami. Mikilvægt er að þekkja
þau viðbrögð sem böm sýna, hvort
sem um er að ræða ástvinamissi,
skilnað eða önnur áfoll sem kalla
fram sorgarviðbrögð,“ segir Guð-
finna. „Tjáskiptin þurfa að vera opin
og heiðarleg og án of flókinna útskýr-
inga.
Hafi bamið misst ástvin þá er
bent sérstaklega á að það sé talað um
dauðann, en ekki um að einhver hafi
sofnað eða farið í langferð.
Sýni bamið ótta við að missa
þann sem eftir er sé rétt að það fái að
vera hjá sínum nánustu.
Hinir fullorðnu þurfa að stuðla að
því að bam geti unnið úr sorg sinni.
Samtal við einhvem sem hefur þekk-
ingu á slíkum málum getur verið
mikil hjálp.
Þá er mikilvægt að baminu sé
leyft að rifja upp minningar um hinn
látna, það fái að horfa á myndir af
honum og fái að fara út í kirkjugarð.
Einnig að hinn fúllorðni leyfi sér
sjálfúr að sýna sorgarviðbrögð
ÍTammi fyrir baminu, leiða og sökn-
uð, séu viðbrögðin ekki of ofsafeng-
in. Böm læra tilfmningalega tjáningu
með því að sjá að fúllorðnir sýni erf-
iðar tilfinningar.
Meðal annars þess vegna er talið
rétt að böm fái að vera við jarðarfarir,
jafnvel lítil böm ef þau hafa styrkan
sér við hlið.“
Lengra verður ekki komist í stuttu
viðtali, en í lokin bendir Guðfmna á
nauðsyn þess að allir þeir sem um-
gangast bam, sem orðið hefúr fyrir
áfalli, fái að vita af því. Oft gleymist
að segja kennuram eða fóstrum frá
hveiju bamið er að ganga í gegnum,
segir hún.
-vd.
„Önnur hver helgi er upptekin og mér finnst
óþægilegt a6 hafa líf mitt svona planað. Þó
er best aö hafa þetta allt í föstum skoröum.
Hringl fer illa með börnin og ekki síður
stjúpuna!"
- Úr viðtali I Vem
„Helgarpabbar þurfa ráögiöf eins og aði ir og
að sjálfsögðu eru þeir ekki skyldugir til að
efna til sérstakrar dagskrár í hvert sinn sem
þeir fá börnin til sín. Þau eiga einnig að kynn-
ast hans daglega lífi."
- Helgi Viborg skólasálfræðingur
Stjúpur og jóla-
sveinapa
bb
ar
Öll þekkjum viö goðsögnina um vondu stjúpuna. Stjúpuna sem rak föður
Hans og Grétu til að skilja börnin eftir úti í skógi, stjúpuna hennar Öskubusku og
stjúpuna hennar Mjallhvítar. ímyndin er sterk, það vita þeir sem taka að sér þetta erfiða
hlutverk: að verða stjúpforeldri.
í kjölfar þess að hjónaskilnuðum fjölgar
verða til æ fleiri fjölskyldur úr brotunum sem
eflir verða. Pabbi giftist annarri konu sem á
böm frá fyrra hjónabandi. Mamma byijar með
öðrum og þau eignast bam saman. Aukaömmur
og aukaafar birtast í lífi bamsins, helgarferðir
til pabba og nýju konunnar hans, stjúpsystkini,
stjúpforeldrar. Allir em undir auknu álagi og
hver atburður, eins og t.d. sumarfri, krefst
skipulagningar þar sem taka þarf tillit bæði til
eigin fjölskyldu og „teygjuíjölskyldunnar“, þ.e.
fjölskyldunnar sem bömin búa hjá af og til um
tíma. Nýbakaðar stjúpur snúast í hringi og ótt-
ast mest að standi þær sig ekki i stykkinu fái
þær stimpilinn á sig: „Henni þykir ekki vænt
um stjúpbömin, hún á þau ekki sjálf...“ Því all-
ar konur eiga jú að elska böm, ekíd satt?
Afbrýði
^isemi og togstreita
„Afbrýðisemi er eitt algengasta vandamálið
sem upp kemur þegar stjúpforeldri kemur inn á
heimilið, sérstaklega ef það á böm frá fyrra
hjónabandi sem koma í heimsóknir um helgar
og í ftíum. Og enn flækjast málin þegar hið
nýja par eignast svo böm saman,“ segir Helgi
Viborg sálfræðingur hjá sálfræðideild skóla
sem rekinn er af Fræðsluskrifstofú Reykjavík-
ur.
„Þau böm sem eiga í erfiðustu hegðunar-
vandkvæðunum í skóla em mjög oft þau sem
em á ská á einhvem hátt inni í fjölskyldunni.
Þau em sett í mikla togstreitu. Þau hafa ef til
vill upplifað miklar deilur milli foreldranna
sem enda í skilnaði, síðan kemur hlé og þá nýr
maður sem á að vera eins konar pabbi, en þó
ekki alvömpabbi. Hinn er einhvers staðar á bak
við, tengslin em óljós og síðan bætast við ný
systkini. Ur verður mjög flókin tilvera þar sem
engar línur em skýrar.“
Helgi segir að foreldrar geri yfirleitt ekki
nóg af því að ræða við bömin fyrirfram um til
hvers er ætlast af þeim. T.d. sé hægt að byija
mjög snemma á að ræða afbrýðisemisvanda-
mál. „Að sjálfsögðu ræðir maður ekki hugtakið
afbrýðisemi þar sem böm skilja ekki afstæð
hugtök. En það er hægt að ræða um eðlilega
umgengni, framkomu, vinskap og svo ffamveg-
is. I mörgum tilvikum er hægt að fyrirbyggja
vandræði með því að setjast niður t.d. áður en
að helgarheimsókn kemur og tala við bömin.
Afbrýðisemi á milli stjúpsystkina er algeng,
en stundum kemur það líka fyrir að bam hafnar
stjúpforeldri, reiðist og vill ekki deila foreldri
sínu með nýjum maka þess. Svona mál koma
oftast upp þegar unglingsstelpur fá stjúpfoður.
Sé um yngra bam að ræða er það oft til i dæm-
inu að það hafi verið dekrað fullmikið í uppeld-
inu, komist upp með að stjóma of miklu á
heimilinu og segja til um hvað móðirin megi og
megi ekki gera. Þar þarf að gera baminu ræki-
lega grein fyrir hver ræður á heimilinu og móð-
irin þarf að endurskoða eigin ffamkomu, þ.e.
hvemig aga bamið hefur fengið. Það þarf líka
að útskýra að bamið sé ekki að tapa neinu þó
móðirin giftist aftur og eins að það hefúr ekki
rétt til að ráðskast með líf annarra.
Hluti af vandamálinu gæti verið að bamið
veit ekki hvaða kröfur nýi pabbinn gerir til þess
og hvemig hann ætli að sinna því. Bamið er
jafnvel með slæmri hegðun að kanna hver við-
brögðin verða, hvað sé leyfilegt og hvað ekki.
Skemmtidagskrár ekki
nauðsynlegar
Helgarpabbar þurfa ráðgjöf eins og aðrir og
að sjálfsögðu em þeir ekki skyldugir til að efna
til sérstakrar dagskrár í hvert sinn sem þeir fá
bömin til sín. Þau eiga einnig að kynnast hans
daglega lífi. „Skemmtidagskrár" em ekki nauð-
synlegar.“
Og Helgi bendir á að rót vandamála af
þessu tagi sé sú að yfirleitt sé alltof illa gengið
ffá skilnuðum á íslandi. „Það er ekkert kerfi
sem kemur til aðstoðar," segir hann. „Giftir for-
eldrar tala við prest, sem gerir sjaldnast annað
en senda bréf um að hann hafi reynt sættir. Það
er i raun alveg fáránlegt að prestar hafi þetta
hlutverk ennþá, þvi árangur þeirra er sáralítill.
Enginn leiðbeinir eða ráðleggur foreldrunum
um hvemig högum bamanna sé best borgið.
Hér sárvantar einhvers konar fjölskylduráðgjöf
fyrir fólk sem stendur í þessum sporum.“
Hann segir mjög brýnt að umgengnin sé
reglubundin og bamið viti alltaf hvað stendur
til og hvenær. Þannig náist nauðsynleg festa og
öryggi.
„Oft verður umgengnin þannig að pabbamir
hringja þegar þeim hentar að
fá bamið til sín og úr verður
einhvers konar jólasveina-
leikur. Það er farið í sjoppur,
skroppið í bíó eða niður að
Tjöm og síðan er bömunum
ekið heim aftur.
í verstu tilvikunum er
riffildi um hvemig umgengn-
in eigi að vera. Oft er pabb-
inn ósáttur við hversu lítil
samskipti hann hefur við
bamið og upp kemur rígur á
milli foreldranna. Þetta tætir
bömin mjög illa. Stundum
geta illindin orðið það mikil
að móðirin neitar foðumum
um umgengni og þá hefúr
hann þau einu úrræði að leita
réttar síns hjá dómsmálaráðu-
neytinu, sem er mjög þungt í
vöfúm og alitof oft ómann-
eskjulegt. Þá geta einnig
komið upp vandamál vegna
þess að mæðumar kvarta yfir
því að pabbamir sinni böm-
unum ekki nóg, en það er þó
sjaldgæfara en hitt. Það er
oftar kvartað yfir því að
pabbinn taki ekki neinn þátt í
fjárútlátum vegna bamsins og
láti duga að borga meðlagið.
Sektarkennd á stóran þátt í þessu agaleysi
og hún er sérstaklega rík hjá einstæðum mæðr-
um. Þær óttast að þær sinni bömunum ekki
nægilega vel og bömin em mjög lunkin í að
finna inn á þessa brotalöm og spila inn á hana.
Böm reyna að komast eins langt og þau geta,
það er eðli þeirra. Auk þess þurfa sumar ein-
stæðar mæður að eiga við hótanir um að bamið
flytji bara til pabba, eða klagi í hann ef það fær
ekki sínu framgengt.
Fólk stendur eitt
Það sem er mest sláandi við að kynnast
þessum málum er hvað fólk stendur eitt og
vamarlaust við að reyna að fást við þau.
Það er enginn sem býður ffam aðstoð. Fólk
verður því að leita eftir henni hjá fagfólki, sál-
fræðingum og félagsráðgjöfum. Það sem hægt
væri að gera væri að t.d. Reykjavikurborg
myndi stofnsetja fjölskylduráðgjöf til að leysa
úr vanda þessara bama. Slíkt myndi hreinlega
Skyr
/nsemi,
væntumþykja, agi
Helgi leggur áherslu á að
samræður og útskýringar
skipti miklu, en ekki megi
flækja málin að óþörfu með
of djúpum tilfmningalegum
rökræðum.
„Fólk þarf bara að treysta
á heilbrigða dómgreind. Allt
sem þarf er væntumþykja,
skynsemi, umhyggja og agi,“ segir hann.
„Umræður um aga hér hafa verið loftbólu-
kenndar og það vantar mjög mikið á að þau mál
séu rædd yfirleitt. Eg lít á þetta sem stórvanda-
mál i þjóðfélaginu. Við erum t.d. með böm úti
langt fram á nætur alveg niður í sjö til átta ára
gömul. Ef foreldrafélög í skólum kæmu sér
saman um tiltekinn útivistartíma væri það mjög
til bóta, því það er mjög erfitt fyrir eitt foreldri
að taka sig út úr og setja reglur.
Helgi Viborg skólasálfrœðingur: Það
Mynd: Kristinn.
vantar fjölskylduráðgjöf.
skila arði, vilji maður tala um hagkvæmni í
tengslum við svona mál.
Þessi böm lenda oft á tíðum í vímuefna-
neyslu, þunglyndi, eiga erfitt með að fóta sig í
skóla og i atvinnulífinu. En hugarfarið á íslandi
er þannig að það er hreint ekki sjálfsagt að leita
aðstoðar. Fólk lætur hlutina dankast og hugsar
sem svo að þetta reddist einhvem veginn. En
það er mikið í húfi og n.iklu hætt sé ekkert að
gert.“ -vd.
NÝTT HELGARBLAÐ “| Q FÖSTUDAGUR 20. SEPTEMBER 1991
NÝTT HELGARBLAÐ
FÖSTUDAGUR 20. SEPTEMBER 1991