Dagblaðið Vísir - DV - 18.01.1999, Blaðsíða 18

kmenning
MÁNUDAGUR 18. JANÚAR 1999 JJ>V
Jón Leifs og nútíminn
• • •
Bannaðir höfundar í
Elsta tónsmíðin á tónleikum
Sinfóníuhljómsveitar íslands á
Myrkum músíkdögum siðastlið-
ið fostudagskvöld var eftir Jón
Leifs. Verkið heitir Variazioni
Pastorcdi og samanstendur af til-
brigðum við stef eftir Beet-
hoven. Jón má hafa talist fífl-
djarfur að hafa skrifað tilbrigði
við stef eftir tónskáld sem hélt
mikið upp á þetta tónlistarform
og hafði það fullkomlega á valdi
sínu. Enda voru þessi tilbrigði
eins og verið væri að gefa Beet-
hoven langt nef, það var enginn
þráður í tónsmíðinni heldur
samanstóð hún bara af illa radd-
settum smáverkum sem fóru
inn um eitt og út um hitt. Þetta
ber Jóni Leifs ekki fagurt vitni,
enda má deila um það hversu
merkilegt tónskáld hann í raun
og veru var. Hann var óumdeil-
anlega hæfileikaríkur og fékk
margar góðar hugmyndir en
hann virðist stundum hafa átt
erfitt með að vinna almennilega
úr þeim og skort tilfínningu fyr-
ir rökréttri framvindu og form-
uppbyggingu í tónlistinni. Það
er að minnsta kosti persónuleg
skoðun mín.
Öllu skýrari línur mátti
greina i verki Hauks Tómasson-
ar, Storku. Það byrjaði á klið-
kenndri ringulreið sem smátt og
smátt tók á sig afmarkaða hryn-
mynd. Þetta er prýðilega samin
tónsmíð, einfóld að formi - jafn-
vel einhæf - með ærandi há-
punkti, kannski dálítið yfir-
drifnum. Guðmundur Óli Gunn-
Mist Þorkelsdóttir.
ans Ólafssonar og verður ekki einu
sinni gerð tilraun til að greina hana
hér. Kjartan segir sjálfur í efnis-
skránni að hún „afmarkist einungis
af fyrsta, efsta, lægsta og síðasta
tóni...“ - sem er dálítið skondið, og
augljóslega sneið til þeirra tón-
skálda er þurfa alltaf að útskýra
verk sin með miklu orðskrúði sem
enginn skilur. Þó er augljóst að
Kjartan hefur góða tilfinningu fyrir
hljómi sinfóníuhljómsveitar, streng-
irnir voru oft í tæru mótspili við af-
ganginn af hljómsveitinni þó að tón-
listin væri meira og minna sam-
hangandi kliður og þúsundir stef-
brota hafi heyrst sem aldrei urðu að
neinu. Samt var einhver undiralda
út i gegn sem var þó svo frjáls að
það var eins og maður svifi um í
óræðum geimi; persónulega leið
mér undir tónlistinni eins og ég
væri að leysast upp í frumeindir
mínar - og gerði það á endanum!
Þetta voru óneitanlega merkilegir
tónleikar og var það ekki síst stjórn-
andanum, Guðmundi Óla, að þakka
að vel tókst til. Spennandi er að
flnna hve hið yfirskilvitlega og
óræða á sterk ítök í íslenskum nú-
tímatónskáldum - ef ósýnilegi heim-
urinn er ekki uppspretta alls alvöru
innblásturs, þá veit ég ekki hvað er.
Myrkir músíkdagar. Sinfóníuhljómsveit
Islands í Háskólabíói föstudag 15. jan-
úar. Á efnisskrá íslensk svíta eftir Mist
Þorkelsdóttur, Variazioni Pastorali op.
8 eftir Jón Leifs, Sonnetta eftir Kjartan
Ólafsson og Storka eftir Hauk Tómas-
son. Stjórnandi Guömundur Óli Gunn-
DV-mynd Hilmar Þór arsson.
Kjartan Ólafsson.
Tónlist
Jónas Sen
arsson stjórnaði Storku af röggsemi og var út-
koman kraftmikil.
Sama kraftinn var að finna í íslenskri svítu
eftir Mist Þorkelsdóttur. Svítan samanstendur
af „ímynduðum" dönsum, skuggadansi,
búálfadansi og loks skessudansi. í gegnum allt
verkið liggur þjóðsagnakenndur þráður,
stemningin er fomeskjuleg svo jaðrar við
óhugnað. Formið er hnitmiðað, skuggadans-
inn í draugalegum þrískiptum takti sem stig-
magnast, búálfadansinn hæfilega létt mótsvar
án þess að vera misheppnaður brandari og
þrástefjandi slagverksbarsmíðar og málm-
blástur í skessudansi snyrtilega útfærðar. Þar
voru engin sæt og hugguleg norsk tröll með
rauð kartöflunef á ferðinni heldur hrikalegar
náttúruvættir sem maður myndi ekki vilja
mæta í myrkri. íslensk svíta er prýðilegt tón-
verk sem heyrist vonandi aftur á sinfóníutón-
leikum.
Ennþá meira framandi var sonnetta Kjart-
Haukur Tómasson.
Heilt vinstra ai*ga hættulegt
A skemmtilegu málþingi um Pétur Gaut í
Samkomuhúsinu á Akureyri fyrir rúmri viku
kom fram sú smellna tillaga utan úr sal að fyr-
irmynd Ibsens að Pétri væri íslenska skáldið
Grímur Thomsen. Ibsen hafði vist heyrt ýmis-
legt um hann hjá tengdamóður sinni, Magda-
lenu Thoresen, sem var bamsmóðir Gríms.
Sannarlega átti Grímur ekki siður litríkt líf en
Pétur en ekki tóku frummælendur vel í tillög-
una. Sagði Sveinn Einarsson, sem stýrir hinni
vel heppnuðu uppfærslu á leikritinu hjá Leik-
félagi Akureyrar, að honum fyndist mun álit-
legra að Pétur væri Henrik Ibsen sjálfur - í
kjama sínum (eða kjamaleysi).
Menn ræddu margt um kjarna
verksins á málþinginu. Brynhildur
Mathiesen, sem annars talaöi aðal-
lega um bakgrann verksins sagði að
leikritið fjallaði vun aðlögunarhæfni
nútímamannsins í síbreytilegum
heimi. Sigurður Hallmarsson sagði
að það fjallaöi um listamanninn og
Þorsteinn Gylfason að það fjallaði mn
skáld: Pétur Gautur væri skáld og þess
vegna vildi hann vera hann sjálfur, eins
og klifað er á i textanum. En Þorsteinn
hélt að Pétur kæmist aldrei að því
hvað það þýddi í raun og vera að vera
maður sjálfur.
Síðastur frummælenda var Gunnar
Eyjólfsson sem hefur leikið hlutverk
Péturs Gauts nokkrum sinnum, til dæmis í
Þjóðleikhúsinu og hjá Leikfélagi Húsavíkur, og
heillaði gesti með því að flytja drjúga búta úr
þýðingu Einars Ben. á verkinu utan bókar máli
sinu til skýringar og stuðnings. Verkið er nú
leikið í þýðingu Helga Hálfdanarsonar og
Gunnar baðst afsökunar á að vera með
eldri gerð en sagðist ekki ráða
Brúðguminn (Stefán Sturla Sigurjónsson) og gestir f brúðkaupsveislunni horfa
dolfallnir á Pétur Gaut ræna brúðinni og hlaupa með hana til fjalla. Úr sýningu
við að læra nýja þýðingu utan bókar. Hann
benti á að leiksýning sem heild réðist ævin-
lega af fyrstu setningu sem þar væri sögð eða
fyrstu athöfn sem þar færi fram, og það fyrsta
sem væri sagt í Pétri Gaut væri að móðir Pét-
urs ásakaði hann um lygi. Enda væri lygin
rauði þráðurinn í verkinu. Utan úr sal kom
síðar sú athugasemd við mál Þorsteins og
Gunnars í sameiningu að sá sem stöðugt lygi
að sjálfúm sér gæti ekki verið hann sjálfur því
hann vissi ekki lengur hver hann sjálfur væri
inncm um alla lygina.
Gunnar Eyjólfsson vakti líka athygli á
því að Pétri ofbyði þá fyrst í höll Dofrans
þegar ætti að rispa vinstra auga hans.
Honum er sama þótt hengd sé á hann
rófa og sama þótt hann sjái aldrei sól-
ina framar, en vinstra auganu
vill hann halda og fórnar
kóngsdóttur og kóngsríki
fyrir það. Leikritið um
Pétur Gaut er árás á
íhaldið í Noregi á tímum
Ibsens, árás á heimóttar-
skap og þröngsýni sem
Dofrinn er fulltrúi fyrir,
sá sem vill umfram allt
vera sjálfum sér nógur.
Slíku íhaldi er heilt
vinstra auga hættulegt,
sagði Gunnar.
LA á Pétri Gaut.
sviðsljósi
Fjögurra vikna gamalt Times Literary
Supplement er helsta heimild PS ... um
menningarfréttir að þessu sinni. Þar var
sagt frá því aö Aleksandr Solzhenítsyn
hefði afþakkað orðu heilags Andrésar
sem Jeltsín hugðist sæma hann fyrir jól-
in. Sagðist Solzhenítsyn ekki geta tekiö
við heiðurstákni úr hendi manns sem
hefði lagt Rússland í rúst. Svar forsetans
var að auðvitað væri Solzhenítsyn
fijálst að hafna orðunni en sér hefði
samt fundist rétt að heiðra hann fyrir
einstakt framlag hans til rússneskra
bókmennta og heimsbókmenntanna.
Solzhenítsyn varð þekktur fyrir skáld-
söguna Dagur í lífí Ivans Denisovitsj
(1962, á íslensku 1963) sem fjallar um líf
í sovéskum fangabúðum. Hann var
sviptur sovéskum borgararéttindum eft-
ir að hann tók við Nóbelsverðlaununum
1970, en hlaut þau aftur og fluttist til
Rússlands eftir stjórnarfarsbreytingar
þar.
Um sama leyti og Jeltsín ætlaði að
heiðra Solzhenítsyn hlaut Alexandr
Morozov rússnesku Booker verðlaunin
fyrir skáldsöguna Bréf einhvers, sem rit-
uð var fyrir rúmum 30 árum. Hún átti
þá að birtast sem ffamhaldssaga í bók-
menntatímaritinu Noví Mír sem einmitt
um sama leyti birti Dag í lífi Ivans Den-
isovitsj. En ritstjórinn neyddist til að
hafha skáldsögu Morozovs af pólitískum
ástæðum og hún hvarf aftur ofan í
skúffu höfundar síns. í fyrra rataði hún
upp úr henni aftur og á prent og varð
Morozov að sögn harla feginn 12.500 doll-
urunum sem hann fékk í verðlaun.
Ályktunin er sú aö gömlu brýnin
blíva. En PS við þetta PS ... er að Booker
fyrirtækið hættir að standa undir rúss-
nesku verðlaununum frá og með þessu
ári. Þó að heitið haldi sér mun Smirnoff
borga brúsann.
Anna og Isaiah
í tveimur nýlegum bókum er fjallað um
örlagaríkan fund breska heimspekingsins
Isaiah Berlin og rússnesku skáldkonunn-
ar Önnu Akhmatovu í Moskvu á stríðsár-
unum. Þetta eru ný ævisaga Isaiah Berhn
eftir Michael Ignatieff og bók eftir György
Dalos sem heitir Gesturinn úr framtíð-
inni (The Guest from the Future í enskri
þýðingu úr þýsku).
Þau hittust óvænt í stuttri ferð hans til
Leningrad 1945 og töluðu saman heila
nótt. Ekkert samtal alla ævi Isaiah - og
hann er sagður hafa verið aðlaður fyrir
samtalstækni sina - hafði eins djúpstæð
áhrif á hann, eins og einnig má lesa um í
lokakafla Personal Impressions eftir
hann. Þau deildu um skáld og rithöfunda
- Anna hélt fram snilld Dostojevskís, Isai-
ah hélt með Túrgenjev - en áhrifamest
voru ljóðin sem hún las honum, máttug
og fogur.
En Isaiah hafði ekki
eins jákvæð áhrif á líf
Önnu.
Anna hafði verið of-
sótt í Sovétríkjunum
alveg frá 1921 þegar
fyrrverandi eiginmað-
ur hennar var liflátinn
fyrir „samsæri gegn
sovéska ríkinu", en
hún mun sjálf hafa
verið viss um að end-
umýjaðar ofsóknir á
hendur henni eftir
1945 stöfuðu af fundi þeirra Isaiah. Þá var
hún meðal annars rekin úr rithöfunda-
sambandinu, verkum hennar var afneitað
og sonur hennar, sem Berlin hafði líka
talað við nóttina góðu, var handtekinn
enn á ný.
Anna og Isaiah hittust einu sinni aftur,
þegar hún tók við heiðursdoktorsnafnbót
við háskólann í Oxford 1965 sem fremsta
skáld Rússlands. Var Isaiah Berlin helsti
hvatamaður að þeim heiðri. Enn komu
samskipti þeura Önnu í vandræði heima
fyrir, en ljóö hennar bera vitni um kraft-
inn sem hún fékk við þetta ferðalag og
endumýjuð kynni af Isaiah.
Ýmsir hafa spreytt sig á að þýöa ljóö
Önnu Akhmatovu á íslensku, meðal ann-
arra Geir Kristjánsson og Ámi Berg-
mann, og í nýjasta hefti Tímarits Máls og
menningar er ljóðabálkurinn Sálumessa
eftir hana í þýðingu Ingibjargar Haralds-
dóttur.
mMfiimwinniwiai'w—■(ininwir'innmimnin'i