Helgarblaðið - 03.04.1992, Blaðsíða 15

Helgar 15 blaðið
Landið
sem ekki
er til
„Þessi bók er gefín út í tilefhi þeirra tímamóta að 4. apríl
eru liðin 100 ár frá fæðingu finnlands-sænsku skáldkon-
imnar Edith Södergran,“ sagði Njörður P. Njarðvík um
þýðingu sína á ljóðum Södergran, Landið sem ekki er til,
sem bókaútgáfan Urta gefur út. í bókinni eru 59 ljóð
skáldkonunnar og eru þau valin úr öllum fimm ljóðabók-
um hennar.
„Eg reyndi að velja ljóðin þannig
að þau sýndu þróun hennar sem
ljóðskálds, bæði hvað varðar yrkis-
efhi, stíl og tjáningaraðferðir."
Edith Södergran er einn helsti
frumkvöðull módemisma í Ijóða-
gerð á Norðurlöndum og hefur haft
mikil áhrif á þróun norrænnar ljóð-
listar.
Dapurleg ævi
„Hún lifði stutt og átti mjög dap-
urlega ævi. Faðir hennar dó úr
berklum þegar hún var bamung og
sjálf veiktist hún af berklum þegar
hún var 16 ára. Hún náði aðeins 31
árs aldri og lifði í sjúkdómi og fá-
tækt á Raivola á Kiijálaeiðinu,
skammt frá St. Pétursborg.
Södergran var alveg sér á parti í
norrænni ljóðlist. Hún gekk í þýsk-
an bamaskóla í St. Pétursborg og
byijaði að yrkja á þýsku. Fyrstu 200
ljóð hennar em ort á þýsku áður en
hún hóf að yrkja á sænsku. Hún
gekk aldrei inn í sænska ljóðahefð.
Hún notaði ekki rím né fastákveðna
hrynjandi sem vom einkenni á
sænskum ljóðum. Þess í stað reyndi
hún að fanga tiltekna hugsun og
birta hana í nýjum og nýjum mynd-
um, oft með endurtekningum sem
fólu í sér tilbrigði. Hún notaði ljóð-
listina til að hefja sig upp úr hinu
ömurlega jarðneska hlutskipti sínu.
Sjálf hefur hún sagt um Ijóðlist sína:
„Ég yrki ekki ljóð heldur skapa ég
sjálfa mig og ljóðin em leiðin til
sjálfrar mín.“
Ljóðabókum Södergran var fá-
lega ef ekki illa tekið framan af. Ar-
ið 1917 fór hún til Helsinki og
reyndi að ná sambandi við finnsk og
finnlands-sænsk skáld en varð fyrir
miklum vonbrigðum. Skáldkonan
Hagar Olsson hélt þó uppi vömum
fyrir hana.
Södergran var um alllangt skeið
mjög upptekin af kenningum Nietz-
sches um hið andlega ofunnenni.
Það er ekki einkennilegt hjá mann-
eskju sem svona var ástatt um. Þá
var hún mjög upptekin af leitinni að
Guði, enda bjó hún alla tíð í ná-
Edith Södergran
munda við dauðann og hugsaði því
mikið um hinstu rök tilverunnar.
Árið 1920 gaf hún út fjórðu ljóða-
bók sína J-'ramtidens skugga". Eftir
þá bók missti hún trú sína á Nietz-
sche og listina og hætti að yrkja.
Hún tók þó affur upp þráðinn
tveimur árum seinna og orti allmörg
ljóð þetta síðasta ár sitt, en hún dó á
Jónsmessu 1923.1 þessum síðustu
ljóðum hennar reis list hennar hæst.
Hagan Olsson gaf þessi ljóð út
ásamt öðmm óbirtum ljóðum Sö-
dergran árið 1925 undir heitinu
„Landet som icke ar“.“
Ánægjunnar vegna
Það er Bókaútgáfan Urta sem gef-
ur út bókina en forlagið er í eigu
Njarðar P. Útgáfan hefur sérhæfl sig
í kynningu á norrænni ljóðagerð og
er Landið sem ekki er til fimmta
bókin í flokki slíkra rita. Njörður
hefur þýtt þrjár bókanna en Hjörtur
Pálsson tvær. Þeir höfundar sem
komið hafa út hjá Urtu auk Söder-
gran em Bo Carpelan, Hendrik
Nordbrandt, Tomas Tranströmer og
Rolf Jacobsen.
„Það er frekar sjaldgæft að gefnar
séu út þýðingar á ljóðum eins
skálds, en mér fínnst skipta meira
máli að kynna eitt skáld heldur en
að gefa út bækur með þýðingum
hinna og þessara.“
En afhveiju stendurðu sjálfur í út-
gáfunni?
„Það vill enginn gefa þetta út.
Svona útgáfu er ekki hægt að standa
að á venjulegan hátt með viðskipti í
huga. Eg hef fengið styrk frá Nor-
ræna þýðingasjóðnum sem hefur
dugað nokkum veginn fyrir prentun
og pappír. Við Hjörtur Páisson höf-
um því meira og minna gefíð vinnu
okkar við þýðingamar. Við gerum
þetta fyrst og ffemst ánægjunnar
vegna. Þegar við ákváðum að fara
út í þessar þýðingar bjuggum við
okkur til mottó sem sótt er í Predik-
arann: „Varpaðu brauði
þínu út á vatnið...“
Heiðursfélagi
í Finnlands-
sænska
rithöfunda-
sambandinu
Njörður P. var ný-
verið gerður að heiðursfélaga Finn-
lands-sænska rithöfundafélaginu.
Þann heiður öðlaðist hann fyrir skrif
um og þýðingar á finnlands-sænsk-
um bókmenntum.
„Það er ánægjulegt ef einhveijum
líkar það sem maður er að gera,“ er
það eina sem Njörður vill segja um
það.
Á morgun, laugardag, kl. 16 verð-
ur dagskrá um Edith Södergran í
Norræna húsinu. Helena Solstrand-
Pipping, lektor í sænsku við háskól-
ann í Helsinki, heldur fyrirlestur um
ævi og störf skáldkonunnar og
Njörður les ljóð úr bókinni Landið
sem ekki er til. Biynja Guttorms-
dóttir píanóleikari leikur nokkur lög
á milli atriða. Dagskránni lýkur með
sýningu á mynd sem finnska sjón-
varpið gerði árið 1977 og heitir
„Landet som icke ár“ og fjallar um
ævi skáldkonunnar. Sýningartími er
tveir og hálf klukkustund. Myndin
er með finnsku og sænsku tali.
gjörningur í Þjóðleikhúsinu
Taumlaus
íjóðleikhúsið
Elín, Helga, Guðríður
eftir Þórunni Sigurðardóttur
Leikstjóm Þómnn Sigurðardóttir
Leikmynd og búningar Rolf Alme
Tónlist Jón Nordal
Sviðshreyfingar Auður Bjamadóttir
Lýsing Asmundur Karlsson
Elín, Helga, Guðriður, nýtt leikrit eftir Þór-
unni Sigurðardóttur, var ffumsýnt í Þjóðleik-
húsinu fimmtudaginn 26. mars. Leikurinn
gerist á átjándu öld, eða þar um bil, þegar
refsingar voru grimmilegar og útskúfun beið
þeirra sem misstigu sig á hinum þrönga vegi
dyggðarinnar. Elín, Helga og Guðríður, aðal-
persónur þessa leiks, eru allar fómarlömb
grimmdarlegra landsins laga og tvöfalds sið-
gæðis, en við upphaf leiksins koma þær að
ferjustað þar sem ferjumaðurinn, Gestur,
þröngvar þeim til að segja sögu sína gegn því
að hann feiji þær yfir fljótið á eflir.
Sögur kvennanna þriggja eru eins konar
samnefnarar allra þeirra fjölda tfásagna sem
er að finna í Islandssögunni um dulsmál, hór-
dóm og misnotkun, og sjálfsagt ekki vanþörf
á að rifja upp þann kafla sögu lands og þjóð-
ar, en hann hefúr sjaldnast þótt nógu glæsileg-
ur eða mikilvægur til þess að vera haldið á
lofti. Þessar sögur eru vissulega dapurlegar,
jafnvel hönnulegar, en það er hins vegar
spuming hvort þau dramatísku tilþrif, sem
ffamin vom í orðum og æði á leiksviði Þjóð-
leikhússins á fmmsýningarkvöldið, hafi verið
nauðsynleg. Hvort slíkt stuðli ekki beinlínis
að því að gera viðfangsefnið hlægilegt eða
vekja leikhúsgestum þvilíkt ógeð á svona
sögum að þeir vilji aldrei framar heyra á þær
minnst.
Leikritið er sett saman úr þremur sjálfstæð-
um þáttum, sem em sögur Elínar, Helgu og
Guðríðar, tengdar með ferjustaðnum og ferju-
manninum Gesti. Ekkert jafnvægi er í bygg-
ingu þessara þriggja þátta, hvorki hvað varðar
lengd né þyngdarpunkt. Öðmmegin á vogar-
skálum sýningarinnar em sögur Elínar og
Guðríðar og hinumegin saga Helgu, sem er sú
lengsta - og dramatískasta og ber hinar tvær
gjörsamlega ofurliði, enda ekkert til sparað að
koma henni nú sem vandlegast til skila. En
þar með er sagan ekki sögð, heldur tekur við
lokaþáttur þar sem boðskap-
ur leiksins er aukinn, ítrekað-
ur og þvældur - og henni
Þóm litlu er falið að skrá
þessar sögur fyrir þá sem á
eftir koma. Sá þáttur allur er
ekki bara óþarfur heldur
beinlínis til lýta á verkinu.
Allt fer þetta svo ffam með
orðskrúði miklu og hátíð-
legu, sem helst virðist eiga
rætur að rekja til kansell-
ístílsins, eða kannski rómantískra skáldsagna
frá 19. öld - nema ef vera skyldu riddarasagn-
ir. Hver veit?
Hófsemi er greinilega framandi hugtak fyrir
höfundi og leikstjóra þessa verks. Sömuleiðis
virðist sú hugsun víðsljarri að áhorfendur séu
kannski færir um að skilja fyrr en skellur í
tönnum. Þómnni er mikið niðri fyrir og vill
að það komist allt til skila, og það gerir hún
með því að segja hlutina oft og með tilþrifum.
Það er vissulega ágætt að fólk hafi einhvem
boðskap að flytja með verkum sínum en það
hlýtur að teljast ffemur ósmekklegt að troða
honum beinlínis ofan í leikhúsgesti. Leik-
stjóm verksins einkenndist af sama jafnvæg-
isleysinu og bygging þess, auk þess sem orðin
,.mikið“ og „rneira" virtust hafa verið höfð að
íeiðarljósi við vinnuna. Sýningin hélt þó ein-
hvers konar jafnvægi í byijun en í iokaþætti
var því miður löngu gleymt að það þarf ekki
endilega að hrópa til þess að til manns heyrist.
Leikmyndin er einstaklega vel heppnuð og
kemur jafnt til skila hugljúfri sveitasælu og
óveðri, heiðum og láglendi, grámóskulegum
vemleika kvennanna og hugljúfri paradísar-
sælu elskendanna (sem virðist reyndar klippt
út úr einhverri bíómynd). Ljósanotkun er til
fyrimiyndar, sem hluti leikmyndarinnar, blæ-
brigðarík og full af stemmningu. Tónlistin er
ásamt leikmynd og ljósanotkun eitt af bestu
atriðum sýningarinnar, tengd
anda þeirrar frásagnar sem er
kveikjan að leiknum. Búning-
amir em flestir dökkir og heldur
dapurlegt samsafn, lýðurinn all-
ur illa til hafður og skítugur,
nema yfirvaldið. Leikur ílestra
var til fyrirmyndar og raunar al-
veg einstakt að leikendur skuli
hafa komist svo vel frá þessum
darraðardansi sem raun bar vitni.
Kristbjörg Kjeld leikur Elínu,
sem hefur átt tólf böm með fimm mönnum.
Hún segir frá fyrstu ástinni sinni, sem varð til
þess að móta allt lífshlaup hennar, og gerði
það fallega, vakti bæði samúð með þessari
konu og gaf hugmynd um líðan þess sem
lendir í slíkum hrellingum. Halldóra Bjöms-
dóttir lék Elínu unga og gerði hana ævintýra-
lega góða, saklausa og hreina, eins og það
hlutverk býður reyndar upp á. Ólafia Hrönn
Jónsdóttir bar af sem Guðríður, auminginn,
sem er fómarlamb illsku mannanna og tvö-
falds siðgæðis. Hún kom sögu Guðriðar og
ekki síst persónunni afburða vel til skila og
komst hjá þvi að gera hana að einhvers konar
persónugervingi vesalingsins.
Edda Heiðrún Backman leikur Helgu,
stúlkuna lífsglöðu sem fómar öllu fyrir ástina.
Hlutverk Helgu er með afbrigðum dramatískt
en Edda komst merkilega vel ffá því, meira
að segja irá senum þar sem smekkleysan
hefði átt að bera allt annað ofurliði. Lilja
Guðrún Þorvaldsdóttir var sú skilningsríka og
þolinmóða Sesselja, systir Helgu, og skilaði
hlutverkinu af hófsemi sem var vel þegin og
sjaldgæf sjón á leiksviði Þjóðleikhússins
frumsýningarkvöldið. Ingvar E. Sigurðsson
leikur Ingimund eiginmann Sesselju og slapp
á einhvem furðulegan hátt við að verða
hlægilegur eða ósannfærandi. Þóra dóttir
þeirra Ingimundar og Sesselju var annað
hvort leikin af Manuelu Ósk Harðardóttur eða
Kristínu Helgu Laxdal. Þóra er þögull áhorf-
andi atburða mestan hluta sýningarinnar, og
stóð Þóran á ffumsýningarkvöldið sig mjög
vel.
Guðrún Þ. Stephensen lék Þrúði, kerling-
una margfróðu, sem kann að fara með grös og
veit að enginn kemst undan örlögum sínu, og
var Guðrún hin dæmigerða klóka kerling á ís-
lensku leiksviði. Egill Ólafsson var Gestur
feijumaður, sá sem biður konumar um sögur
sínar. Egill var með aíbrigðum hátíðlegur
Gestur og virtist helst vera að búa sig undir að
halda einhvers konar bænastund. Helgi
Bjömsson leikur Bjama, fyrstu ást Elínar og
seinna dómara, og gerði það ágætlega. Pálmi
Gestsson var andstyggilegur Olafur og Þor-
steinn Guðmundsson ffemur ánalegur og ve-
sæll Þorsteinn vinnumaður.
Randver Þorláksson, Þómnn Magnea
Magnúsdóttir, Birgitte Heide, Magnús M.
Norðdahl, Jón Sigurbjömsson, Bryndís Pét-
ursdóttir og Einar Rafn Guðbrandsson komu
ffam i mismörgum smáhlutverkum og var
enga misfellu að sjá á þeirra ffamgöngu.
Hundurinn Jökull lék Trygg og var hreint til
fyrirmyndar, líka á feldinn.
Elín, Helga, Guðriður var sýning sem átti
sér sína ljósu punkta í leikmynd, tónlist, ljós-
um og leik, en þar með er því miður upp talið
- og hlýtur það að skrifast á reikning algers
taumleysis höfundar og leikstjóra verksins.
Gunnarsdóttir skrifar
Föstudagiirinn 3. apríl