Dagblaðið - 14.10.1975, Side 9

nagblaðiði Þriðjudagur 14. október 1975.
kveðið allt slikt tal i kútinn með
þvi að birtast skyndilega og öll-
um að óvörum. í fyrra gerði
hann það t.d. með þvi að koma
fram við hátiðahöld þjóðhá-
tiðardagsins. Búizt hafði verið
við að hann myndi láta sjá sig i
ár, en af þvi varð ekki eins og
áður segir.
Leið
Þjóðleikhúsið:
SPORVAGNINN GIRND
Þegar mönnum varð ljós fjar-
vera Sjús var farið að lita betur
i kringum sig. Fjarvera for-
mannsins sjálfs kom ekki sér-
lega á óvart þvi hann hefur ekki
sézt i eigin persónu við opinbera
athöfn i rúm fjögur ár. Miklu
meiri athygli vakti að Wang
Hung-wen, hinn 39 ára gamli
miðstjórnarmaður, sem yfir-
leitt er álitinn vera þriðji valda-
mesti maður stjórnarinnar i
Peking, var ekki i Peking. Hann
var á heimaslóðum i Shanghai.
Vestrænir „sérfræðingar” um
málefni Kina komust þegar i
stað að þeirri niðurstöðu, segir
Newsweek, að þarna væri eitt-
hvað undarlegt á seyði. Niður-
staðan varð nánar tiltekið sú að
Wang, sem áður var talinn risa
hvað hraðast innan kinverska
„hierarkisins”, væri nú á hraðri
niðurleið.
Örugg undirtök
forsætisráðherrans
Þeir sem telja sig þekkja _
eitthvað til mála i Peking eru
yfirleitt á einu máli um að for-
sætisráðherrann — sem talinn
er fylgja tiltölulega „hægfara”
linu — sé með örugg undirtök og
sé mjög traustur i sessi. Nýtur
hann dyggs stuðnings for-
mannsins og eins handvalinna
undir- og aðstoðarmanna sinna.
Þar ber hæst aðstoðarforsætis-
ráðherrann, Teng Hsiao-ping,
sem er 72 ára og hefur i raun
gegnt embætti forsætisráðherra
að undanförnu, og Li Hsien-
nien, fjórum árum yngri. Li er
sagður hreinn galdramaður i
fjár- og efnahagsmálum og er
að auki helzti ráðgjafi forsætis-
ráðherrans i innanrikismálum.
Sú staða er oft á tiðum hrika-
lega mikilvæg, sbr. Henry
Kissinger og Nixon.
Newsweek segir að til þessa
hafi verið talið vist að hinir
miklu sáttahæfileikar Sjús
kæmu að góðu gagni er Maó
væri allur og kynni að draga til
átaka eftirlifandi háttsettra
embættismanna. Nú, þegar
heilsan er farin að gefa sig að
ráði dregur úr likum þess.
eftir Tennesse Williams
Þýðandi: örnólfur Árnason
Lýsing: Kristinn Danielsson
Leikmynd: Birgir Engilberts
Leikstjóri: Gisli Alfreðsson.
Allténd var af einni ástæðu
vert að hlakka til frumsýningar
Þjóðleikhússins á laugardags-
kvöld: þar gat að lita Þóru Frið-
riksdóttur i stóru hlutverki sem
gerði fyllsta tilkall til hæfileika
hennar. Eftir þvi tækifæri hafa
áhugasamir áhorfendur beðið
nokkur undanfarin ár sem Þóra
hefur staðið i allra fremstu röð
islenskra leikkvenna. Annað
mál er það svo hvort margur
hefði ekki kosið annars konar
verkefni til handa hinni mikil-
hæfu leikkonu, og þar með
hversu geðfellt, eða áhugavert,
mönnum þykir leikrit Tennesse
Williams um leiðir girndar og
dauða, Sporvagninn Girnd eins
og það er nefnt á islensku.
Um Blanche Dubois i leikriti
Tennesse Williams má til dæmis
segja sem svo að hún sé tauga-
sjúklingur, en taugaveiklun
hennar eins og hún birtist i.
leiknum eigi sér einhverja djúp-
rætta geðræna orsök, kannski
að einhverju ieyti arftekna,
kannski einkum tilkomna af fé-
lagslegum ástæðum. Leikurinn
greinir frá atburðum er verða
til að sjúkdómur Blanche brýst
út ljósum logum, siðustu atvik-
unum i langri óhappakeðju ævi
hennar. 1 leikslokin er hún flutt
burt á hæli og virðist litil ástæða
til að ætla að þar eigi hún lækn-
ingar og bata að vænta, enda
má vist segja að afdrif hennar
eftir leikslokin skipti minnstu
máli.
En hvað er nú það sem gerir
þessa sjúkdómssögu áhuga-
verða? Það er nú sjálfsagt ým-
islegt, kannski á meðal annars
það að efni hennar er einkum
kynferðislegt og þar með
fjarska spennandi. Eðlilegt
kann að virðast að beina athygli
sinni einkum að sálfræðinni i
leiknum, hinni átakanlegu
kvenlýsingu i sjónarmiðju hans,
Blanche sem hvatalif hennar
hefur leitt afvega og eyðilagt
ævi hennar. Tenesse Williams
hefur tröllatrú á vellukkuðum
samförum karls og konu sem
hjálpræðisvegi: fullkomnu
samræði sem fullkomnun
mannlegra samskipta. Af þeirri
/ V
Sex
hamingju helgast sambúð
þeirra Stellu og Stanleys I leikn-
um, réttlætist bæði undirgefni
hennar undir harðneskju og
hrottaskap hans og viðbrögð
Stanleys við mágkonu sinni,
Blanche. Hann finnur i öllum
taugum sins heilbrigða likama
að hún er sjúk, að hún stofnar
hans eigin lifi og hamingju
þeirra Stellu saman i voða.
Blanche hefur á hinn bóginn
engrar slikrar gæfu orðið að-
njótandi, hvatalíf hennar er
brenglað og sjúkt frá byrjun,
hvort sem það stafar af áfalli
sem hún varð fyrir i æsku, þeg-
ar hún brást ástinni, manninum
sinum unga sem var þvi miður
„afbrigðilegur” eða hvort hún
hefur tekið ógæfu sina i arf frá
forfeðrunum, niðurniddu óðal-
setri þeirra undir merkjum ein
angrunar og dauða. Kynhvötin
leiðir hana til syndar og dauða
en ekki lifsins. Hún er dæmd að
farast fyrir frumstæðri óspilltri
lifsorkunni eins og hún birtist i
mynd Stanleys i leiknum. En hið
sjúka heillar: af þvi stafar að-
dráttarafl Blanche, bæði á Stan
ley og Mitch og allur hennar
þokki i leiknum.
Sjálfsagt má spá einhvern
veginn svona i efnið i Sporvagn-
inum Girnd, hvernig sem geng-
ur þá að fá áhuga á þvi. Það
veltur að sjálfsögðu mest á
meðförunum, kynferðislegu
segulsviði sýningarinnar og
þeim átökum sem þar fara fram
á milli fólksins i leiknum. En
lika er hægt að hugsa sér aðrar
áherslur og efnistök. Það má til
dæmis segja sem svo að ógæfa
Blanche stafi af kröfum sem
fjölskylda hennar, umhverfi og
samfélag hafi gert og geri til
hennar og henni sé um megn að
verða við. Þá vill hún eða getur
ekki samið sig að viðteknum
siðferðislegum og félagslegum
forskriftum um „stöðu og hlut-
verk” konunnar en afdrif henn-
ar stafa ekki af þvi að laun
syndarinnar séu dauði heldur er
einangrun og útskúfun hennar I
leiknum hefnd fyrir uppreisnina
gegn settum reglum og rullu-
skipan samfélagins. Þá væri
Blanche afbrigðileg af þvi
hversu óvenjuleg hún væri, tals-
maður frelsis, fegurra og
fullkomnara mannlifs en henni
hefur boðist eða öðru fólki i
leiknum sem allt er undirokað
af fyrirskrifuðum siðalögum og

Nr. 16 „Japanskt ævintýri”
tilviljunarkennt sterkur og
jákvæður litur i höndum hans
fremur en grunn- eða blendi-
litur.
Næst þessum myndum hér að
ofan kemst Einar i myndum
eins og „öldurhús” og „Mál-
skraf”. Vinnubrögðin eru þar
orðin enn tilviljunarkenndari,
akrilliturinn er lagður þunnt og
nær stjórnlaust um flötinn og
það er viss nervös spenna i öll-
um þessum beittu og tættu
formum, óróleiki sem er þreyt-
andi til lengdar. En hér er samt
eins kona.r frumkraftur á ferð-
inni sem minnir á sprengikraft,
þvi Einar virðist i aðalatriðum
vera að brjóta upp skapnaði
sina út frá gefinni miðju mynd-
ar.
En fjöldi mynda Einars á
þessari sýningu er þvi miður al-
veg laus við þennan þankraft,
og eru margar ástæður fyrir
þvi. Ein er algjör skortur á al-
varlegri formhugsun á köflum,
eins og i „Rauðsokka”, verk af
algjöru handahófi. önnur
ástæða er ákaflega stirðnuð
uppsetning forma á miðju, eins
og þau séu hugsuð út frá upp-
stillingu en innan þessarar
þröngu miðjusamstæðu bruðlar
Einar með allt of marga liti.
Gott dæmi er „Þungur þanki”
ásamt „Við gíugga”. öll eru
þessi verk dæmi um það hvern-
ig málari, sem vinnur hratt og
tilfinningalega, missir stöku
sinnum dómgreindina og teiur
hvert verk gott verk.
Mörg pastelverk
Ég hef áður minnst á pastel-
myndir Einars og hér er mikill
fjöldi þeirra. Vinnubrögð hans
með þeim miðli eru yfirleitt
ákveðnari og i fastari skorðum
en málverkin, og liggursá mun-
ur liklega I eðli tvenns konar
miðla. Þar sýnir Einar á sér
ljóðrænni og blfðari hlið en i
málverkinu, en þó er undirtónn
þeirra alvarlegur, oftast dökk-
ur. í bestu pastelmyndunum
gripur hann mjúkum og næm-
um höndum á landslagi, and-
rúmslofti eða jafnvel öðru landi
(frlandi, Hollandi) og er sann-
færandi. En stöku sinnum er
hann sér of eftirlátur (eins og i
mörgum málverkunum), litirn-
ir verða sætari og tilgerðarlegri
og falskur strengur er sleginn.
9
Margrét Guðmundsdóttir og Þóra Friðriksdóttir i hlutverkum
sinuin.
Leiklist
arftekinni samfélagslegri hlut-
verkaskipan.
Varla hefur samt þessi skiln-
ingur efnisins vakað fyrir höf-
undi sjálfum. Blanche og Stellu,
Stanley og Mitch, og með þeim
höfundi og væntanlega áhorf-
endum lika, virðist bera saman
um að Blanche hafi drýgt ófyr-
irgefalega synd með óheftu kyn-
svalli i herbúðum og hótelum og
með þvi að fara fyrir rest að
halda við 17 ára strák úr skólan-
um hjá sér, þótt sitthvað megi
finna til að skýra og réttlæta og
fegra þetta háttalag. En laun
syndarinnar eru dauði. Enginn
spyr hvernig þeir hafi haft það I
hernum, Stan og Mitch, eða
hvaðStanley geri á hótelunum á
kvöldin á söluferðum sinum.
Enda væri það allt annað mál.
Þau Stanley og Stella semja
sig af lifi og sál að hefðbundnum
hlutverkum sinum, hins sterka
stoita karls og undirgefnu elsk-
andi konu, enda bjargast þau.
En þá er það vitanlega hið
fyrirskrifaða hlutverk, ekki fúl-
mannlegt innræti sem veldur
harðýðgi Stanleys við Blanche,
vanmætti Stellu að hjálpa
henni: þau eru á valdi hinna
viðteknu hugmynda ekki siður
en Mitch sem aldrei eignast
konu sem stenst kröfu hans um
„hreinleika! ekki siður en
Bianche sem aldrei gæti lifað
það hlutverk sem hún svo gjarn-
an vildi leika fyrir Mitch.
En það var ekki að sjá, þvi
miður, að margt hefði verið
hugsað um úrkosti efnisins,
leiðir syndar og dauða i leikriti
Tennesse Williams, i sýningu
Þjóðleikhússins við leikstjorn
Gisla Alfreðssonar. Sagan i
leiknum var að mestu látin um
að segja sig sjálf án óhæfilegrar
ihlutunar i efnið. Hæst bar eins
og 'vænta mátti lýsingu
Blanche: örvæntingarfulla bar-
áttu hennar fyrir lifi sinu, fyrir
siðustu leifunum af „kvenlegri
reisn” sinni, sem orðnar eru
næstum einskær blekkingin,
fyrir voninni um einhvers konar
mannlegt samneyti, sama hvað
það kostaði. Þóra Friðriksdóttir
brást ekki vonum manns i þessu
hlutverki, það sem það náði
sýningunni, mannlýsingu sem
jókst traust og ásmegin eftir þvi
sem leið á leikinn og saxaðist á
lifsvonir Blanche.
En einkennilega litið varð úr
hinu kynferðislegu undirtónum,
undirspili leiksins, þvi afli sem
laðar fólk saman og hrindir þvi
hvoru frá öðru i leiknum,
Blanche og Stanley , Blanche
og Mitch, Stellu og Stanley... Og
hið munaðarlega andrúmsloft,
skynbundni hugblær leiksins,
sem mikið er lagt upp úr i text-
anum, fór að mestu forgörðum i
sýningunni. Einkennilegt var að
taugaveiklun Blanche, sem hún
berst við sinni hetjulegu baráttu
i meðförum Þóru Friðriksdótt-
ur, hafði eins og smitað yfir á
Stanley, orkustöð karlmennsk-
unnar og lifsþróttarins sjálfs
hugarheimi leiksins. Hann er
kannski hávaðasamur en verð-
ur áreiðanlega aldrei hysterisk-
ur, eins og hann þráfaldlega
reyndist t meðferð Erlings
Gislasonar, svo sem um póker-
nóttina i 3ja atriði leiksins, eða
afhjúpun á hinni skuggalegu
fortið Blanche og uppgeri við
hana i 7da g 8dá atriöi. En bágt
er að sjá af hverju sá skilningur
hlutverksins ræðst. Mitch
Röberts Arnfinnssonar i
fyrsta lagi elskulegur umkomu-
laus klaufabárður. En hlut-
verkið var fallega samið að
lýsingu Bianche i finlegustu at-
riðum, leiksins, þar sem hún
reist hæst, fyrir minn smekk,
6ta og 9da atriði.
Sýningunni var vel tekið,
einkum Þóru Friðriksdóttur
eins og vonlegt var. En fróðlegt
væri að vita hvaða erindi leik-
húsið telur að leikurinn hafi
einkum átt að rækja við leikhóp-
inn og við áhorfendur: eiginlega
kom það aldrei fram á laugar-
daginn.