Dagblaðið - 15.07.1976, Blaðsíða 11

DAGBJ.AÐIt) — FIMMTUDAGUR 15. JULÍ 1976.
(kilokið
Luso. Hann skrifaði þaðan, að
Luandabúar skyldu ekki kvarta
yfir skorti, þvi að Lusobúar
hefðu ekkert, — engan mat,
ekkert húsnæði, enga sápu,
vatn eða rafmagn.
Þegar blaðamaðurinn fór á
• markaðinn voru aðeins nokkrar
búðir opnar. Þær seldu fisk á
stærð við þumalfingur manns,
nokkrar litlar og skrælnaðar
appelsínur og eilítið fleira af
svipuóum gæðaflokki. En
blaðamaðurinn bætti við: ,,Það
er smá huggun. að salt og brauð
eru á leiðinni."
Opinber embættismaður
sagði við blaðamann Jornál de
Angola, að íbúar Luso hefðu
það þó gott miðað við fólkió
sem byggi innar í landinu. —
það hefði bókstaflega ekkert.
„Við fáum tilkynningar um
fólk, sem þiáist mun meira, en
íbúarnir hérna,“ sagði
embættismaðurinn í Lusó. „Það
gengur um klæðalaust og hefur
ekkert matarkyns.“
Norður-Angóla rœnd
Fréttir frá Norður-Angóla
eru nokkurs annars eðlis en frá
suðurhlutanum. Þó herja
margs- konar erfiðleikar á
íbúana.
Tveir ferðalangar, sem komu
nýlega frá bænum Caxito, sem
er um 80 kílómetra norðan við
Luanda, sögðu að bærinn væri
hálftómur, varla sæist sála á
markaðinum og sjúkrahús stað-
arins hefði verið rænt öllum
r-úmum og tækjum.
FNLA hélt Caxito í herkví 1
langan tíma áður en hersveitir
fylkingarinnar forðuðu sér yfir
landamærin til Zaire.
Þá hafa borizt jafn óopin-
berar fréttir og allar þær, sem
fyrr hefur verið greint frá, af
bardögum á Cabindasvæðinu i
Angóla, þar sem olíulindir
landsins eru. Ferðamenn, sem
fyrir stuttu heimsóttu svæðið
bera þær fregnir til baka og
segja að svæðið og þjóðvegur-
inn til þess sé algjörlega undir
stjórn stjórriarhersins.
Bœndur og
afurðasölufélögin
Kjötsalan
Fyrir aldamót var sala á
sauðum á fæti til Englands
helsta tekjulind sauðfjár-
bænda, en þegar tók fyrir þá
sölu árið 1896 og fram að
stofnun Sláturfélags Suður-
lands árið 1907 keyptu kjöt-
kaupmenn sláturfénað af
bændum. Nokkuð þekktist það
að bændur seldu beint til neyt-
enda og einnig voru vöruskipti
ekki óþekkt. Utgerðarmenn
fengu kjöt, en bændur saltfisk
og harðfisk i staðinn. Algengt
var að bændur fengju um 18 kr.
fyrir tvævetra sauð á fæti,
þegar selt var til Englands, en
þegar tók fyrir söluna þangað
hrapaði verðið um nær helming.
Einar Ólafsson fyrrverandi
bóndi í Lækjarhvammi var 10
ára þegar Sláturfélagið var
stofnað. Hann man vel þann
tima, þegar kaupmenn ákváðu
einhliða verðið til bænda, og
ýmislegt hefur hann sagt mér
frá þeim og þá breytingu sem
varð á kjötsölunni. Sama ár og
slátrun hófst hjá Slátur-
félaginu i Reykjavík var hafin
slátrun á vegum kaupfélaganna
fyrir norðan.
Bœndur vissu
aldrei hvað þeim
yrði borgað
Á hverju hausti fram til
árins 1907 ríkti mikil óvissa
meðal bænda um hvaða verð
fengist fyrir sláturfénað.
Einstaka kaupmenn sömdu þó
fyrirfram um verðið við
bændur, þar á meðal var
Jóhannes Nordal, sem rak
Nordalsíshúsið, en hann þótti
sérstaklega sanngjarn og
bændur treystu honum ávallt,
því oft borgaði hann betur en
aðrir. Þegar bændur komu með
fjárrekstra sína til R-víkur að
haustinu urðu þeir oft aó biða
dögum saman eftir því að kaup-
menn kæmu sér saman um
hvaða verð ætti að greiða þeim.
Stundum álitu þeir að gengið
hefði verið frá verði og komu
með fjárreksturinn niður í bæ,
en urðu oft að snúa aftur og
reka inn fyrir Árbæ. Þegar
biðin varð orðin hæfilega löng,
urðu bændur að taka því tilboði
sem kaupmenn höfðu orðið
ásáttir um.
Allir bændur á Suðurlandi
höfðu rétt til að ganga í Slátur-
félag Suðurlands, þeir urðu að
greiða stofnfjárgjald, sem var
10 krónur. Allnokkrir bændur
héldu þó áfram að selja fé til
kaupmanna, m.a. Jóhannesar
Nordal, sem var vel liðinn af
bændum og hélt því sínum
hluta. Lengi vel reyndu kjöt-
kaupmenn að ná til sín slátur-
fénaði, og fóru á haustin á móti
fjárrekstrum 1 því skyni að
kaupa af bændum. Með stofnun
Sláturfélagsins batnaði hagur
sauðfjárbænda á Suðurlandi.
Jafnframt var lögð áherzla á
bætta meðferð á kjöti og þannig
varð stofnun Sláturfélagsins
einnig til hagsbóta fyrir
neytendur. Fljótlega var tekið
upp heilbrigðiseftirlit á slátur-
fénaði að frumkvæði stjórnar
Sláturfélagsins án þess að það
væri lögboðið en það var
nýmæli hér á landi.
95% af kindakjöti
ó vegum samvinnufélaga
Þannig hafa samvinnufélög
bændanna starfað. 1 upphafi
voru þau stofnuð til að koma
bættu skipulagi á afurðasöluna,
tryggja framleiðendum sann-
gjarnt verð og lækka milliliða-
kostnað og á þann hátt þjóna
Kjallarinn
Agnar Guðnason
einnig hagsmunum neytenda.
Á síðastliðnu ári var 4.8% af
sláturfénaði slátrað hjá öðrum
aðilum en samvinnufélögum
bænda, en mjólk fer'öll um
mjólkursamlög sem eru sam-
vinnufélög. Sennilega eru
bændur hér á landi meiri sam-
vinnumenn en I nokkru öðru
vestrænu landiii
Samvinnufélögin tryggja
bœndum sannvirði fyrir
afurðirnar!
Þó bændur greini á í stjórn-
nokkrar bækur sem höfða til
alls þessa mögulega lesenda-
hóps í einu, heldur greinist
hann margvíslega í sundur, og
stafar augljósasti greinarmun-
urinn af misjöfnum aldri og
lestrarkunnáttu barnanna, en í
öðru lagi af kynferði, stétt og
stöðu o.s.frv.
Það er þar fyrir eftirtektar-
vert í hversu ríkum mæli útgef-
endur ganga út frá slíkri skipt-
ingu lesendanna, kyn- og
aldursgreina þá fyrirfram í
bókavali, frágangi, auglýsing-
um bóka sem einatt tekur allt
mið af alveg tilteknum tak-
mörkuðum lesendahópi — „bók
handa telpum, 7—9 ára“,
„spennandi saga handa 12—14
ára strákum". Má vera að hér sé
eitt af mörgum iðnaðarein-
kennum á bókaútgáfu barn-
anna.
Frœði og iðja
Eins og fyrr segir eru barna-
og unglingabækur frá ári til árs
að yfirgnæfandi meirihluta
skáldskaparverk. Það hygg ég
samt að hlutdeild annarra
efnisflokka, þó hún sé lítil, hafi
hægt og hægt verið að aukast í
útgáfunni. Þá munar mest um
myndskreyttar uppsláttar- og
fróðleiksbækur um ýmisleg
efni (svo sem Bjöllu-
bækurnar) sem komið hafa til á
seinni árum, ýmist prentaðar
erlendis þótt texti sé þýddur og
settur hér á landi, eða mynd-
efnið prentað erlendis og prent-
un lokið hér heima. 9 bækur af
þessari gerð fann ég í skránni
75.
Þetta er algengur útgáfu-
siður á seinm árum á bóka-
markaði hinna fullorðnu —sbr.
bara hinar veílátnu landafræði-
og fjölfræðibækur sem
Almenna bókafélagið gaf út í
stórum stíl fyrir nokkrum árum
og fjölmörg myndskreylt upp-
slátfarrit um hin margvislog-
ustu efni, fugla, fiska, blóm,
ski|) og flugvélar svo oinhver
efni séu nefnd. Hér er auðvitað
um margskonar bækur að ræða,
sjálfsagt ýmist „góðar" eða
,,vondar“ eins og sagt er um
bækur og menn. Margt af þessu
kunna að vera þarfleg fræði,
góð og nytsamleg búbót með
annarri bókaútgáfu, einkum
þegar um er að tefla verk sem
útilokað er að unnin væru inn-
anlands, eða önnur jafngóð í
þeirra stað. En gá ber að því að
með þessu móti er frumkvæði
um efnisval og meðferð efnis
og bókagerðin sjálf fært í
hendur erlendra aðilja, oft
alþjóðlegra stórfyrirtækja í
fjölmiðlun , og þegar þó lætur
best samin að stöðluðum fjöl-
miðlunar- eða blaðamennsku-
smekk. Varhugaverð og kann-
ski beinlínis háskaleg verður
slík bókaútgáfa í þeim mæli
sem hún ryður í burt innlendu
frumkvæði í bókagerð og út-
gáfu eða kemur í stað verka
sem betur væru unnin innan-
lands.
Bœkur utan við heiminn
Skáldskaparverkum handa
börnum og unglingum má að
sjálfsögðu skipta og raða niður
fyrir sér með ýmsu nióti rétt
eins og öðrum bókurn, eftir efni
og groinum bókmonnta, eða frá-
gangi og gerð bókanna. Algengt
er þó að greina þar sundur eftir
tilætluðum þroska lesendanna,
og eru þá annars vegar bækur
handa litlum börnum, byrj-
endu í lostri. rikulega m.vnd-
skreyttar en með litlum og ein-
földum toxta, en hins vegar
baikur handa svo stálpuðum
börnum að þau séu farin að
meta reglulegar skáldsögur, og
má þá greina sundur sögur um
og handa börnum, og hins
vegar skáldsögur handa
unglingum sem oft semja sig að
ofni og frásagnarhaMti moir og
minna að aðferðum ilg efni full-
orðins-bókmonntanna.
Skáldritin á skránni um
barna- og unglingabækur 1975
greinast svo að ljóð eru í 2
bindum, hvortveggja endurút-
gáfur á vinsælum barnavísum,
smábarnabækur: 26 bindi, allt
þýtt nema ein innlend mynda-
saga, innlendar skáldsögur
handa börnum og unglingum:
14 bindi, þýddar skáldsögur: 30
bindi, og loks eru 8 bindi með
þýddum myndasögum af ný-
legu tagi, Tinna og hans nótum
sem margir hafa á . hinar
mestu mætur. Af allri útgáf-
unni taldist mér svo til að 20
bindi væru eftir innlenda
höfunda, en 78 bindi þýðingar
— sem ég efast um að sé ýkja
hærra hlutfall þýðinga en oft
endranær.
Það eftirtektarverðasta á
þessu yfirliti er hlutur smá-
barnabókanna þar sem heita
má að erlend iðnaðarvara sé ein
eftir á markaðnum en innlend
bókagerð lögð niður. Þetta er
einatt ansi glanslegt mynda- og
litprent. prentað erlendis
íslenski textinn þýddur eftir
frumriti sem vendilega er
samið að myndefni og umbroti
ritsins. Það er oft raunalegt að
sjá klassískt ævintýraefni til-
reitt upp á nýtt í slíkri bók —
að ekki sé ógrátandi minnst á
þýðingar þvíumlíkra texta „yfir
á“ íslensku eins og nú er alltaf
sagt. En hvað sem segja má um
slíkar bækur upp og ofan er
hitt alveg vist að hinn staðlaði
iðnaðarbragur sem er á allri
framleiðslu þeirra firrir þær
allri snertingu eða samhengi
við daglegt líf- og umhverfi
barnanna sem eiga að lesa þær
og kynnast þar í fyrsta sinn
heiminúm, lífinu og mönnun-
um í bókmonmum heinisins.
Iðnaður og verslun
En okki er nóg með þetta:
erlond iðnaðarvara er enn
f.vrirferðarineiri á bókamarkaði
barnanna on nú or fram kornið.
Af 30 þýddum skáldsögunt á
skránni hygg ég að tolja mogi
sajnan á fingrum • annarrar
nandannnar pær nækur som
Menningar
mál
með nokkru móti geta talist
„góðar bókmenntir“ sem kallað
er. Allur hávaðinn af þessu
skáldsagnatali eru dæmigerðar
afþreyingarsögur eftir staðl-
aðri forskrift slíkra bók-
mennta, spennandi ævintýra-,
sakamála- og ástarsögur handa
stelpunum, oft langir flokkar
bóka um hinar sömu sögu-
hetjur, og ganga á bókamark-
aðnum ár eftir ár. Dæmi slíkra
seríuhöfunda fornra og nýrra
sem í góðu gildi voru á mark-
aðnum 1975 eru Frank Dixon,
Carolyn Keene, Jens Holm,
Margit Ravn svo eitthvað sé
nefnt sitt af hverju taginu.
Nýmóðinslegra bókmenntaefni
af svipuðu tagi eru textar sem
vera má að eigi rætur að rekja
til sjónvarpsins — um sögu-
hetjur eins og Gust, Bonanza,
Flipper og Lassý, sem líka
ganga á hverjum'jólabókamark-
aði.
En vart er að taka eftir því að
í þessu efni hefur bókaútgáfa
barnanna öll sömu einkenni og
bókamarkaður hinna fullorðnu,
þar sem allur obbinn af „þýdd-
um skáldritum" á jólamarkaði
oru oinmitt alþjóðlegar
skemmtisögur af einhverslags
bestseller-tagi, náskvld viðlika
iðnaðarvöru fvrir sjónvarp og
bíó. erida oft til þess samin að
notast fyrst á bók og svo í bíó.
Viðlika dæmi af bókaskrám
hinna fullorðnu frá í fyrra
málum og margir þeirra fylgi
stjórnmálaflokki sem ekki
hefur verið talinn hlynntur
samvinnuhugsjóninni, þá hygg
ég að bændur nær undantekn-
ingarlaust séu sannfærðir um
að hagsmunum þeirra sé best
borgið með því að standa saman
um sín samvinnufélög. Nú eru
margir sem álita að ekki þurfi
að berjast lengur, að það afl sé
ekki til sem geti brotið niður
afurðasölufélag bændanna.
Félagsmenn verða værukærir,
leiðir ef félög þeirra eru
gagnrýnd og telja þá niðurrifs-
menn, sem slikt leyfa sér og það
beri vott um skort á félags-
hyggju. Þetta er oftast á mis-
skilningi byggt, þvi þeir sem
gagnrýna sín félög vilja yfir-
leitt að þau geri betur.
Það þarf að
skipta örar um
menn í stjórnum
Það þarf að sjálfsögðu að
breyta oftar um menn í stjórn-
um félaga bændanna en gert er.
Það er kannski mesti veikleik-
inn í félagsskap þeirra hvað
sömu menn sitja lengi í helstu
trúnaðarstörfum. Samvinnu-
félögin verða að endurnýja sig,
vera opin fyrir nýjum hug-
myndum, það þarf að glæða
áhuga unga fólksins fyrir fram-
gangi samvinnuhugsjónar-
innar. Það þarf að hvetja ungar
konur og karla til virkrar þátt-
töku. Það þarf að setja aldurs-
hámark fyrir þátttöku í
stjórnum félaganna.
í sænsku bændasamtökunum
er aldurshámarkið 70 ára. Þá er
ekki kosinn í stjórn sá eða sú,
er nær 70 ára aldri á kjörtíma-
bilinu. Þetta þurfa bændasam-
tökin að taka upp sem fyrst.
Með þessu er ekki verið að
kasta rýrð á eldra fólk, en það
verður að gefa ungu fólki
tækifæri. Ennfremur þarf að
tryggja aukin áhrif kvenna í
félögum bænda, því það hlýtur
að vera styrkur að minnsta
kosti fyrir afurðasölufélögin að
hafa i áhrifastöðum fulltrúa
þess hóps, sem stjórnar inn-
kaupum heimilanna.
Agnar Guðnason
ráðunautur
verða þá höfundar eins og
Desmond Bagley, Theresa
Charles, Arthur Hailey,
Frederick Forsyth, Hammond
Innes, Alistair MacLean, Frank
G. Slaughter — sem allir ganga
hér á bókamarkaði ár eftir ár
uns bækur þeirra skipta tugum.
Ekki væru þær gefnar út ef
þær stæðu ekki undir tilkostn-
aði og vel það. Á þeim markaði
er engin kreppa. Og ljóst er að
lesendur hinna algengu barna-
og unglingabóka eru allvel
undir það búnir að gerast les-
endur þessara og þvílíkra full-
orðins-bókmennta þegar þeir
hafa slitið barnsskóm sínum.
■\
Menning morgundags
Á við þetta fer næsta lítið
fyrir frumsömdum innlendum
skáldmenntum á meðal barna-
og unglingabóka: 14 íslenskar
skáldsögur í fyrra, 9 þeirra í
fyrstu útgáfu, en 5 endurút-
gáfur, 2 þessara bóka að mér
sýnist ætlaðar allra yngstu les-
endum. Varla er vert að fara
hér að fitja upp á „ritdómum"
um þessar bækur. En þvi er
ekki að le.vna að oft gætir
sterkra áhrifa hinnar alþjóð-
legu iðnvæddu bókagerðar,
staðlaðs reyfarabrags barna- og
unglingasagna- á frumsamdar
íslenskar bókmenntir handa
börnum og unglingum.
Ög það er í stystu rnáli niður-
staðan af þessu yfirliti urn út-
gáfu barna- og unglingabóka:
að þa r komi skýrast frani i is-
lenskri bókagerð sívaxandi
áhrif og yfirgangur erlendrar
og alþjððlegrar fjölmiölunar.
iðnvæðingar menrtingarlífsins
— til góðs eða ills. En gá ber að
því að bókmenntir barnanna
eru ekki nema einn partur bðk-
mennt anna. hversdagsleg
barnamenning eins og hún birt-
ist t.d. i bokum. lnoi sjónvarpi
o'g ekki neimi pai tur hversdtigs-
menningar okkar allra — sem
við vitum. satt að segja. svo
l'jarska l'átt með vissu um.