Vísbending - 18.12.1998, Qupperneq 5

Leiðin var löng og á köflum ströng
Rætt við dr. Jóhannes Nordal um leiðina til aukins frelsis í viðskiptum
að vekur óneitanlega athygli
nianns, að þeir hagfræðing-
ar, sem fengnir voru til að
leggja línurnar í þeim tilraunum, sem
gerðar voru til að rífa þjóðina upp
úr og út úr haftakerfinu um og eftir
miðja öldina, voru yfirleitt fyrrver-
andi vinstri menn og róttæklingar,
sósíalistar, jafnvel kommúnistar, svo
sem Benjamín H. J. Eiríksson og
Jónas Haralz. Ég taldi því ekki úr
vegi að spyrja dr. Jóhannes Nordal
um hans pólitísku fortíð.
Hqfðir þú einhver pólitísk afskipti á
yngri árum?
Eg fór utan strax að loknu stúdents-
prófi og skipaði mérekki í neinn hinna
íslensku stjórnmálaflokka.
En tókstu þá engan þátt ístúdentapóli-
tík?
Jú eitthvað dálítið, en það stóð nú ekki
lengi.
Varstu þá frekar á hœgri eða vinstri
kantinum ?
Frekar var ég nú á vinstri kantinum í
kringum kosningarnar í Bretlandi
1945. Það var þá mikil stemmning í
þjóðfélaginu fyrir breyttum stjórnar-
háttum og nýjum aðferðum við stjóm
efnahagsmála og það var ómögulegt
annað en hrífast með. Ég hafði hafið
nám við London School of Econom-
ics ári fyrr og og fylgdist því með að-
draganda kosninganna og kosningun-
urn sjálfum. Ég minnist þess að við
fengum nokkrir stúdentar úr LSE að
koma og sitja á áheyrendabekk á árs-
þingi Verkamannaflokksins vorið
1945 en þar var mikill eldmóður og
augljós einhugur um víðtækar og
djúpstæðar kerfisbreytingar. Og það
var í sjálfu sér ekki að undra. Fyrir-
stríðsárin höfðu verið ákaflega erfið
breskum almenningi, ekki síðuren hér
og annars staðar, og atvinnuleysi
ntikið, útbreitt og langvarandi. Hlut-
skipti bresks almennings hafði með
vissum hætti breyst til batnaðar á
stríðsárunum, þegar öllunt kröftum
þjóðarinnar var beint að því eina
markmiði að vinna stríðið. Stjórn-
málaflokkarnir lögðu af deilur og sam-
einuðust um stjórn landsins í þjóð-
stjórn. Það var reynt að bæta úr marg-
víslegu félagslegu misrétti, og þrátt
fyrir það að fólk yrði náttúrlega að
skera allt við nögl og allt væri
skammtað, þá hafði maður á tilfinn-
ingunni að það væri skammtað af
miklu réttlæti og að þessi mikla sam-
staða um alla skapaða hluti milli hægri
og vinstri manna hefði gefið ákaflega
góða raun.
Það sem mér er sérstaklega minnis-
stætt frá þessunt fundi, er sá hluti hans
sem tekinn var fyrir almennar umræð-
ur. Þar risu upp almennir flokksmenn
hingað og þangað að og lýstu skoð-
unum sínum, draumum og þrám og
þarna reis upp náungi, sem hafði verið
í breska setuliðinu á íslandi og fór að
lýsa því hvað Islendingar hefðu það
gott og af því gætu ntenn séð að jafn-
vel í fátækum og fjarlægum löndum
væru menn að ná góðurn árangri með
því að standa að málum af sanngirni
og réttlæti. Ég lyftist svolítið upp í sæti
mínu undir ræðu þessa manns.
En ég verð að viðurkenna að fljótlega
eftir hinn ntikla kosningasigur Verka-
mannaflokksins fór ég að hafa miklar
efasemdir um ágæti ýmissa þátta í
stefnu hans. Ég bjó í Bretlandi öll þau
ár, sem þessi fyrsta stjórn hans, stjórn
Attlees, sat, og fylgdist náttúrlega vel
nteð því, sem var að gerast, og það var
ljóst að stjórnin festi á vissan hátt í
sessi og efldi það miðstýrða hagkerfi,
sem stríðsreksturinn hafði gert nauð-
synlegt. Það hafði reynst vel við þær
aðstæður og á meðan það var óhjá-
kvæmilegt að beina öllum kröftum
þjóðarinnar að því eina marki að vinna
stríðið. En þegar stríðinu var lokið
hefði fremur þurft að leysa úr læðingi
krafta fyrirtækja og einstaklinga,
frentur en að stefna að þeirri víðtæku
þjóðnýtingu, sem var á stefnuskrá
flokksins, kolanáma, járnbrauta og
málmiðnaðar. Þessi stefna gat aldrei
skilað skjótum árangri, og það sem
verra var, stóð ekki heldur undir vænt-
ingum þjóðnýtingarmanna til lengri
tíma litið.
Staða Bretlands var rnjög erfið eftir
stríð. Þeir höfðu safnað gífurlegum
skuldum til að standa undir stríðs-
rekstrinum, eytt nánast öllum eignum
sem þeir áttu erlendis, til dæmis í
Bandaríkjunum, en þar höfðu Bretar
átt afar miklar eignir í hlutabréfum og
skuldabréfum; allt var þetta tekið og
selt til þess að kaupa vörur til stríðs-
rekstrarins og þeir söfnuðu skuldum
við samveldislöndin og nýlendur sínar
um víða veröld. Einnig við Islendingar
áttum, sem kunnugt er, miklar inni-
stæður hjá Bretum, þegar stríðinu
lauk.
Þannig að það var augljóslega mjög á
brattann að sækja hjá Bretum í hag-
rænum efnum um þessar mundir. En
Verkamannaflokkurinn kaus að leysa
þetta annars vegar með því að halda
fast í þessa miðstýrðu hagstjórn og
hins vegar lagði hann geysimikla
áherslu á að halda niðri vöxtum. Það
var mjög skiljanlegt og raunar réttlætt
með því að nauðsynlegt væri að halda
niðri vöxtum á hinum feiknalegu ríkis-
skuldum og létta þannig róðurinn fyrir
ríkissjóð. En með þessu móti var nátt-
úrlega ekki hægt að koma á jafnvægi
á peningamarkaðnum eða innleiða
það frelsi í peningamálum, sem æski-
legt hefði verið til hvetja til uppbygg-
ingar.
5