Frjáls verslun - 01.06.1947, Blaðsíða 8

tæki megi koma að tilætluðum notum, er það,
að þjóðin sé vöknuð til lífs í andlegum skiln-
ingi, að einskonar andlegur hvirfilbylur sé á
undan genginn, er dreift hafi burt lognmollu-
kófinu úr hugum manna og reist þar öldugang,
er áður var ládeyða. Það verður að vera vöknuð
hjá þjóðinni eigi aðeins meðvitund um, að
henni sé ábótavant, heldur og brennandi löng-
un og lieit þrá eftir famförum. Án þess verða
allar framfaratilraunir eintóm vindhögg og öll
fyrirtæki eins og hús á sandi byggð, er hrynja
niður í skjótri svipan ef eitthvað á bjátar. Þessi
skilyrði voru eigi fyrir hjá íslenzku Jrjóðinni, er
Skúli um miðbik 18. aldar hóf nýjungar sínar,
og því urðu Jrað örlög hans að berjast fyrir þeim
einn síns liðs í rúm 30 ár, án Jiess að nokkur
veitti honum örugt og einhuga fylgi. Þj^iðin var
enn eigi vöknuð til fullrar meðvitundar eða
tekin að gera sér sjálfri grein fyrir tilveru sinni
og tilveruskilyrðum. Menn vildu helzt þrauka
og þreyja í næði og láta Guð og konunginn ráða.
Það var enn langt að bíða öldurótsins í anda Jrjó-
arinnar. Því miður var ekki aðeins nóg með, að
menn tækju dræmt undir nýjungar Skúla, held-
ur urðu jafnvel margir málsmetandi menn til
að snúast í móti honum og vinna stofnununum
ógagn. Hefðu menn traustlega fylgt Skúla eftir
og lagzt á eitt að halda stofnunum við líði
og auka Jjær og efla, þá er eigi fyrir að sjá,
hversu mikið gagn hefði mátt af Jreim leiða. Og
vafalaust hefði reynslan kennt landsmönnum
það með tímanum, að sníða sér stakk eftir vexti
í þessum tilraunum.
í baráttu sinni fyrir verzlunarumbótum fékk
Skúli meiru áorkað, þótt eigi fengi hann að öllu
leyti vilja sínum framgengt í því efni. Verzlun-
arsnið á íslandi hafði verið eitt og hið sama allt
frá byrjun 17. aldar, og löngu áður en Skúli
kom til sögunnar voru flestir íslendingar á einni
skoðun um, að Jjað væri í alla staði óviðunan-
legt. Svo mikið hafði reynslan kennt mönnum.
Þegar Skúli komst til vits og ára, gafst honum
einnig raun á þessu. Þó voru þeir fáir um þær
mundir, er vissu fótum sínum forráð í þessu
efni, og enn færri, er þorðu að kveða upp úr
með nokkrar nýjungar; svo voru menn þá á
valdi kaupmanna og svo nýjungafælnir yfirleitt.
Kaupmenn höfðu töglin og hagldirnar við lands-
menn, og stjórnin þóttist ekki sjá aðra leið en
einokunarbrautina. Alþýða manna var of vesöl
og lítilsigld og embættismenn of makráðir til
að rísa gegn kúguninni og hrista af sér einok-
unarfjötrana, enda var það almenn skoðun um
þær mundir, að einokun ætti bezt við á íslandi.
Þegar Skúli tók að íhuga þetta mál, sá hann
skjótt, að umbóta þurfti og aðgerða, og það var
auðvitað nóg til Jjess, að hann tæki málið að sér
og berðist fyrir því af alefli, því það var eigi
vandi hans að láta þau mál liggja niðri, er hon-
um þótti mikilsvarðandi. í fyrstu mun honum
þó víst varla hafa komið til hugar að umsteypa
með öllu einokunarverzluninni, heldur aðeins
leggja nokkur bönd á kaupmenn og fá nokkrar
breytingar á verzlunarskilmálanum, er liann
hugði að mætti verða íslenzkri aðþýðu til léttis.
Og í þessu skyni mun hann hafa beinzt að kaup-
mönnum með ákærum og afar ströngu eftirliti,
ef ske mætti, að {æir gættu þá betur laga og
mannúðar. Beitti hann á stundum allmiklu
gerræði og hrottaskap í þessu efni, en þess má
óliætt til geta, að með blíðmælum og kurteisi
hefði hann eigi langt komizt, enda var eigi við
lambið að leika sér. Leið og beið langur tími
áður hann kæmist að fastri niðurstöðu í verzl-
unarmálinu, og var það fyrst eftir að hann í
nokkur ár hafði barizt fyrir stofnununum, að
hann gekk úr skugga um, að smábætur einar
nægðu eigi, og að eigi gat verið um framfarir
og velmegun að ræða, fyrri en öllum gömlum
kreddum og kenningum í því efni væri varpað
fyrir borð og verzlunin gefin frjáls, og helzt svo
háttað, að landsmenn sjálfir mættu taka þátt í
henni. Sat hann sig þaðan af aldrei úr færi til að
fá verzlunarhögum breytt í þá stefnu. Reit hann
um þetta efni fjölda mörg bréf og ritgerðir, er
eigi munu hafa átt lítinn þátt í að vekja athygli
á málinu og knýja stjórnina til að íhuga málið
til hlítar. Þegar verzlunarfrelsistilskipunin kom
til íslands 1787, mátti hann því vel sigri hrósa,
Jjótt eigi væri hún alveg að skapi hans, því að
enginn hafði barist jafn ötullega fyrir málinu
sem hann, eða réttara sagt: því nær enginn hafði
barist fyrir því nema hann. Getum vér þess til,
að fregnin um þessi úrslit málsins hafi eins og
brugðið sólglitri yfir hið dapra og mæðusama
líf hans um þessar mundir og verið honum til
nokkurrar fróunar í sorgum hans og andstreymi.
Hefði Skúli Magnússon verið uppi á söguöld-
inni, er það engum vafa bundið, að hann hefði
orðið ríkur héraðshöfðingi og vígamaður, er
skáld og sagnamenn hefðu víðfrægt í ljóðum
og sögum. Hefði hann lifað á því tímabili í
sögu lands vors, er kirkjan drottnaði yfir hugum
Framhald a bls. 108.
104
FRJÁLS verzlun