Helgarpósturinn - 26.10.1995, Blaðsíða 12

RMMTUDAGUR 26. OKTÓBER1995
Hvemig stendur á því að svo margir þrjóskast við að reykja þótt allir viti hversu hættulegt það er? Karl Th. Birgisson fékk sér smók,
velti fyrir sér leyndarmálum tóbaksins og komst að þessari niðurstöðu:
E§ reyki
—þess vegna er ég til
— eða: postulleg sjálfumgleði og nautnin nautnarinnar vegna
Fyrst ein einföld yfirlýsing:
Ég reyki, reyki mikið og
hef gert lengi. Fyrir því
eru tvær ástæður: ég er háður
nikótíni og mér finnst gott að
reykja. Þetta er, vel að merkja,
ekki ein og sama ástæðan.
Nautnin er nefnilega bæði
líkamleg og huglæg.
Önnur yfirlýsing: mér mis-
býður herferðin gegn tóbaks-
reykingum, sem rís nú hæst í
Bandaríkjunum og teygir anga
sína hingað til lands. Nú má þó
ekki misskilja: ég er afar
hlynntur eðlilegum áróðri
gegn tóbaki og sérstaklega að
honum sé beint að börnum og
unglingum. Fólk má ekki velkj-
ast í vafa um að tóbak er
hættulegt efni og vanabind-
andi, sem getur dregið það til
dauða. Það er góður áróður og
sjálfsagður.
Það eru hins vegar afleiðing-
ar áróðursins sem ég er ósátt-
ur við, útreiðin sem reykinga-
menn fá i forbifarten og frekleg-
ar skorður sem þeim eru sett-
ar við neyzlu sinni, skorður
sem líkja má í fyllstu alvöru
við takmörk á tjáningarfrelsi.
Með einfeldningslegum upp-
hrópunum um tóbaksnotkun
eru þeir, sem gegn henni berj-
ast, á góðri leið með að gera
þá sem reykja, af fúsum og
frjálsum vilja og á eigin
ábyrgð, að holdsveikisjúkling-
um nútímans. Það gera þeir
með postullegri sjálfumgleði
þeirra, sem treysta fólki ekki
til þess að taka ákvarðanir um
eigið líf af því þeir telja sig vita
betur, og forheimskun þeirra
sem skilja ekki önnur sjónar-
mið, einmitt af því þeir vita
ekki betur.
Fá ný sannindi
Baráttan gegn tóbakinu
gengur í bylgjum, en hefur
harðnað á síðustu árum.
Ástæðan er líklega sú, að sí-
fellt berast nýjar og gleggri
upplýsingar um skaðsemi tób-
aks. Röksemdafærslan er eitt-
hvað á þessa leið: Um það er
ekki deilt lengur, hversu
hættulegt tóbakið er. Það
breiðist æ hraðar út, einkum í
Þriðja heiminum, fyrir tilstilli
tóbaksframleiðenda sem svíf-
ast einskis til að selja eitrið og
beina lymskufullum áróðri sér-
staklega gegn börnum og ung-
lingum. Hundruð þúsunda
deyja af völdum þess á hverju
ári. Þess vegna verður að grípa
til harðra aðgerða.
Það eru hins vegar engin ný
sannindi að tóbak sé hættu-
legt. Strax á sextándu öld
gerðu menn sér grein fyrir
hversu vanabindandi það var
og fyrir ríflega tvö hundruð ár-
um voru skrifaðar heilu bæk-
urnar um slæm áhrif þess á
starfsemi hjartans. Jakob I.
Englandskonungur skrifaði
árið 1604 í frægri ritgerð gegn
tóbaki: „[Tóbaksneyzlaj sting-
ur í augun, skaðar heilann og
er lungunum hættuleg...“
Meira að segja nýja tízkufyr-
irbærið í herferðinni gegn tób-
akinu, óbeinar reykingar, var
þekkt meðal indíána í Mið-Am-
eríku sem komust í vímu með
því að blása reyk hverjir fram-
an í aðra. Það er raunar aðeins
lungnakrabbamein sem hefur
bætzt í hóp hættulegustu og
algengustu fylgikvilla tóbaks-
ins með niðurstöðum nýjustu
rannsókna. Hins vegar eru
upplýsingar um almenna skað-
semi orðnar nákvæmari og
óumdeildari hin síðari ár og
það ýtir undir áróðurinn gegn
tóbakinu.
Eru virkilega svona
margir svona vitlausir?
í framhaldi af þessu er rétt
að spyrja: í ljósi þess sem al-
mennt er vitað um skaðsemi
tóbaks, af hverju halda millj-
arðar fólks áfram að reykja,
fullorðið, viti borið fólk sem
veit nákvæmlega hvað það er
að gera og veit að það getur
kvalizt og látizt af völdum
reykinga langt fyrir aldur
fram? Hvers vegna hefur eitt-
hvað jafnskelfilegt og tóbak
orðið jafnútbreitt og raun ber
vitni? Er allt þetta fólk svona
heimskt eða veitir tóbak því ef
til vill nautn sem það kýs að
vera ekki án?
Nikótínfíknin ein er ekki
nægileg skýring. Margir hætta
að reykja og enn fleiri byrja
aldrei. Sjálft fíkniefnið nikótín
er nefnilega ekki svo merkilegt
að það dragi neytendur að sér.
Hver byrjaði að reykja vegna
þess að nikótín virtist veita eft-
irsóknarverða vímu? Hver
fann ekki fyrir óbragði, vanlíð-
an, höfuðverkjum
og ógleði fyrstu
skiptin sem hann
notaði tóbak? Eit-
uráhrifin eru öll-
um ljós í fyrsta
sinn sem tóbak er prófað. Lík-
lega er nikótín að þessu leyti
lélegasta fíkniefni sem um get-
ur — önnur fíkniefni færa þó
neytandanum einhvers konar
vellíðan (ekta eða ímyndaða) í
fyrstu skiptin sem þeirra er
neytt.
Nikótín nær heldur ekki
þeim heljartökum á fólki að
það verði viljalausir aumingj-
ar, „þrælar eitursins“. Ég veit
að áróður andstæðinga tóbaks
snýst að hluta til einmitt um
það, en fullyrði að í langflest-
um tilvikum er þetta einfald-
lega rangt.
„Gróðafíkn tóbaksframleið-
enda“ er jafneinfeldningsleg
skýring, bæði á útbreiðslu og
neyzlu. Útbreiðsla tóbaks hef-
ur alltaf verið hröð þar sem
það nemur land á annað borð.
Nokkur dæmi: Það voru engir
vindlar framleiddir í Banda-
ríkjunum um aldamótin 1800.
Sextíu árum síðar nam fram-
leiðslan fjórum milljörðum
vindla. Um síðustu aldamót
reyktu Kínverjar 1,25 milljarða
sígaretta. Árið 1988 voru þær
orðnar 1.500 milljarðar. Portú-
galar seldu 160 þúsund pund
af tóbaki til Afríku árið 1700.
Tuttugu árum síðar voru þau
orðin tvær milljónir. Tölurnar
eru þessu líkar á öllum mark-
aðssvæðum síðustu aldirnar.
(Þessi dæmi og sum annarra
sem hér eru nefnd má finna í
bók Richards Klein, Cigarettes
Are Sublime, og nýlegum dómi
Thomas Laqueur um hana.)
Allt gerðist þetta án nokk-
urra bellibragða tóbaksfram-
leiðenda og lymskulegra aug-
lýsingaherferða. Líklegustu
skýringarnar eru að eftir því
sem samgöngur batna, milli-
ríkjaverzlun eykst og varan
verður ódýrari, því meiri verð-
ur neyzlan á henni. Þar með er
ekki sagt að markaðssókn tób-
aksfyrirtækja skipti ekki máli,
en hún virðist langt í frá ráð-
andi um þá ákvörðun fólks að
byrja að nota tóbak svo millj-
ónum og milljónatugum skipt-
ir.
Ég þekki ekki nákvæmar
neyzlutölur frá íslandi saman-
borið við önnur lönd, en þyk-
ist vita af eigin reynslu að ís-
lendingar reykja mun meira en
t.d. Bandaríkjamenn, þótt þar
sé tóbak bæði ódýrara og aug-
lýst í gríð og erg. Hvers vegna?
Af því að tóbak — og þá
einkum og sér í lagi sígarettur
— er miklu flóknara fyrirbæri
en venjulegur neyzluvarning-
ur. Nautnin sem það veitir og
hugann... “
hlutverkið sem það þjónar er
flóknara en andstæðingar þess
vilja viðurkenna, en hollara
væri að þeir gerðu sér grein
fyrir áður en baráttan gegn því
fer út í enn meiri öfgar.
Merking tóbaksins
Tóbak hefur í gegnum ald-
irnar haft margs konar að-
dráttarafl. Spánverjar lærðu af
indíánum að með neyzlu þess
urðu hungur og þorsti bæri-
legri og það virtist auðvelda
ýmsa vinnu. í Evrópu varð tób-
ak uppáhaldslyf tveggja mjög
ólíkra hópa: annars vegar strit-
andi almúgans, sem sótti til
þess fróun, og hins vegar
fræðimanna sem uppgötvuðu
að nikótín skerpti hugsun og
jók einbeitingu. „Það feykir
burt þokunni sem umlykur
hugann," var skrifað á Eng-
landi sautjándu aldar.
Með sígarettum varð tób-
aksneyzla almenn og tóbak
varð líklega eina gjöfin sem
virti hvorki stéttaskiptingu né
landamæri. Hvort heldur her-
menn gáfu hver öðrum reyk
eða böðullinn hinum dauða-
dæmda síðustu sígarettuna
var merkingin hin sama: tób-
akið var allra og linaði þjáning-
ar allra jafnt. Heimspekingar
hafa búið til heilu kenningarn-
ar um reykingar („líf án reyk-
inga er ekki þess virði að lifa
því,“ sagði Sartre og tók þar í
svipaðan streng og Moliére
þremur öldum áður) og rithöf-
undar hafa lofað ,það sem
himnasendingu. „Ég myndi
gera allt fyrir tóbak nema
deyja,“ skrifaði enski fræði-
maðurinn Charles Lamb í upp-
hafi nítjándu aldar — um leið
og hann hætti að reykja.
Tóbak hefur líka verið merki
um frelsi og sjálfstæði (er það
ekki ein meginástæðan fyrir
því að unglingar byrja að
reykja? að vera „töff“ og gera
uppreisn gegn mömmu, pabba
og skólanum?) og hefur þannig
tengzt konum á sérstakan hátt.
Næst því að ganga í síðbuxum
var fátt rækara merki hér áður
um uppreisn kvenna gegn
karlaveldinu en einmitt reyk-
ingar. Það þótti ekki kvenlegt
að reykja og enn í dag þykja
þær konur ekki par fínar sem
reykja á götum úti.
Ónnur tengsl við konur,
sumsé við konuna sem kyn-
veru, eru oft nefnd sem dæmi
um vélabrögð tóbaksframleið-
enda; að þeir gefi í skyn í aug-
lýsingum að konur sem reyki
fái við það aukið aðdráttarafl í
augum karla.
Þetta er mis-
s k i 1 n i n g u r .
Löngu áður en
auglýsinga-
fræðingar fóru
að skipta sér af heiminum lýsti
Baudelaire því hvernig hrynj-
andin í reykingum endurspegí-
aði hrynjandina í rómantísk-
um ljóðum og þar með hrynj-
andina í ástinni. Fyrir því hafa
verið leidd sannfærandi rök að
hugrenningar um kynferðis-
legt aðdráttarafl konunnar
sem reykir séu upprunnar á
Spáni, sem var eina landið í
Evrópu í upphafi síðustu aldar
þar sem konur reyktu almennt
sígarettur. (Þessi hugmynd
kemur líklega fyrst fyrir í sögu
Merimées um Carmen, sem
Bizet byggði óperu sína á.)
En þessi tengsl gilda svo
sem ekki aðeins um konur.
Hliðstæða kynþokkafullu reyk-
ingakonunnar er Marlboro-
maðurinn frægi, en hann á sér
líka fyrirmyndir í fyrri tíma al-
þýðumenningu. Eitt dæmi: get-
ur einhver ímyndað sér hvern-
ig Humphrey Bogart hefði ver-
ið sígarettulaus í hlutverki
sínu í Casablancal Hann hefði
verið í bezta falli óeftirminni-
legur og í versta falli beinlínis
hallærislegur.
Nautn
nautnarinnar vegna
Einhvern tíma lýsti Guðni
Guðmundsson, þáverandi
rektor, þeirri skoðun sinni að
samanlagðir lestir manna
væru föst stærð; ef hann hætti
að reykja yrði hann líklega
þjófóttur og þá væri skárra að
halda áfram að reykja. Þetta
þýðir, með öðrum orðum, að
fólk sækir í lesti, ekki einhverja
tiltekna lesti, heldur lesti
þeirra sjálfra vegna.
Eitthvað svipað held ég gildi
um reykingar og raunar kynlíf
líka. Þráin eða löngunin er ekki
endilega eftir sígarettunni sem
slíkri, ekki fremur en kynhvöt
er til einnar tiltekinnar konu.
Alveg eins og við sækjumst eft-
ir ástríðunni ástríðunnar
vegna — og fáum aldrei nóg til
langframa — sækjumst við eft-
ir nautninni nautnarinnar
vegna. Við gefum þeirri nautn
merkingu meðal annars — en
ekki eingöngu — með því að
reykja.
Að því leyti eru reykingar
persónulegt tjáningarform —
einungis ein aðferð til að fá
nautn svalað. Og seint myndu
flestir sættast á að framselja
tjáningarfrelsi sitt í hendur
þeirra sem vilja stýra nautnum
okkar (að því sjálfgefnu að aðr-
ir skaðist ekki þegar við svöl-
um þeim).
Niðurstaðan hlýtur að vera
sú að tóbakið — sígarettan —
er svo snar þáttur af menningu
okkar og persónulegri upplifun
þess sem notar það, að hams-
laus herferð gegn því, á borð
við þá sem nú er hafin í Banda-
ríkjunum og endurómar hér-
lendis, — hvursu góðum lækn-
isfræðilegum rökum sem hún
er studd — er árás á tjáningar-
frelsi og persónu þeirra sem
fyrir henni verða. Og auk þess
hrein móðgun af hálfu þeirra
sem treysta fólki ekki fyrir eig-
in lífi og neita að skilja að sitt-
hvað fleira og flóknara kunni
að liggja að baki reykingafíkn-
inni en vaninn sem nikótínið
bindur neytendur sína í.
„Er allt þetta fólk svona heimskt eða veitir tóhak
því eftil vill nautn sem það kýs að vera ekki dn?“
Tóbakið feykir burt þokunni sem umlykur
Líklega ernikótín lélegasta fíkniefnisem
um getur... “