Helgarpósturinn - 26.10.1995, Qupperneq 24

24
FIMMTUDAGUR 26. OKTÓBER 1995
■
Egner í kjafti nútímans
Kardemommubærinn
Þjóöleikhúsiö
Eftir Torbjörn Egner
Þýðing: ,y
Hulda Valtýsdóttir
með söngtextum Kristjáns
frá Djúpalœk
Lcikstjóri:
Kolbrún Halldórsdóttir
Leikmynd:
Finnur Amar Amarson
Búningar:
Guðrún Auðunsdóttir
Dýragervi:
Katrín Þorvaldsdóttir
Til ráðuncytis:
Klemens Jónsson
Undarlegt er það að aldrei
hef ég heyrt fólk fetta fingur út
í það hversvegna þessi litli
elskulegi bær sem leikritið
fjallar um heitir þessu skrítna
Leiklist
Eyvindur
Erlendsson
nafni. Enginn hefur heldur, svo
ég viti, spurt hversvegna
svona mikið norskt leikrit ger-
ist í einhverskonar spánskætt-
uðu suður-amerísku umhverfi.
Hvorttveggja er tekið sem gef-
inn hlutur og látið vera hafið
yfir rex um smámuni.
Þannig er einnig um aðra
hluti í þessum leik; það sem
Auga fyrir tönn
eftir Kormák Bragason
Hekluútgáfan 1995
★
„Þetta er skrýtin skáldsaga.
Höfundurinn virðist ekki hafa
vald á neinum sérstökum stíl,
mál hans er hvorki fagurt né
þróttmikið. Hann kann ekki að
móta persónur. Hann kann
ekki að „undirbyggja" atburð-
ina. Það má teljast gott, ef
hann heldur þræðinum.“
Bókmenntir
EFríðrika
Benónýs
Þannig hefst frægur ritdóm-
ur Steins Steinarr um Krók-
öldu eftir Viihjálm S. Vil-
hjálmsson, en ég leyfi mér að
tilfæra þessi orð hér sem hár-
rétta lýsingu á skáldsögu Kor-
máks Bragasonar Auga fyrir
tönn. Stíll sögunnar, persónu-
sköpun, atburðarás og bygg-
ing er hvað öðru lélegra og
raunar aldeilis óskiljanlegt að
doktor og prófessor
í uppeldisfræði skuli láta
slíkan texta frá sér fara. Tökum
dæmi:
„Þessar fáu hræður sem
tengdust Víólettu, og þar með
taldir foreldrar hennar, stóðu
eins og hálfgerðar boðflennur
úti við dyr og glugga og áttu í
mesta basli vegna félagslegrar
einangrunar. Þótt Víóletta
væri öll af vilja gerð hafði hún
engan möguleika á að bæta úr
þessu, enda var hún félagslega
kaffærð af aðdáendum.“ (bls.
27)
Hér er verið að lýsa brúð-
kaupsveislu aðalpersónanna
Jónsteins og Víólettu. Hann er
gerist, það sem sagt er, allt
virðist sjálfsagt og eðlilegt, án
vafaatriða. Og þótt það sé ærið
gagnsætt hvernig höfundurinn
spilar á veikleika og þrár
áhorfenda sinna þá dettur eng-
um í hug að telja honum það til
lasts. Þvert á móti. Fólk er
þakklátt fyrir hvaðeina sem
Torbjörn Egner reiðir fram að
gjöf. Það er sennilega ekki síst
fyrir það að hann gerir alla
hluti með hugarfari gjafarans,
— einmitt. Torbjörn Egner er
sá einn fárra sem maður grun-
aði aldrei um tilgerð í góðleik
sínum. Hann gaf af heilum hug.
Mér undirrituðum lét hann
húsið sitt opið heilan dag, þótt
hann þekkti mig ekki baun, og
gaf mér fjögur hundruð norsk-
ar í nesti um leið og hann ók
mér aftur til borgarinnar. Af
hverju gerði hann þetta? Af
þeirri einu og einustu ástæðu
að hann sá að piltinn hlaut að
vémta þessa aura!
Þannig er hugarfarið í Kar-
demommubænum öllum. Og
það eitt út af fyrir sig er ómót-
stæðilegt.
En til að skrifa jafn sigur-
stranglegt leikrit og Karde-
mommubæinn dugir ekki góð-
mennskan ein. Enginn skyldi
halda það. Til þess þarf að
auki bæði kraft og kunnáttu í
margri grein. Auk þess yfirg-
engilega eðlisskyns á samræmi
sem Torbjörn heitinn hafði að
náðargáfu. Allt er, hjá honum, í
einum, ódeildum anda. Það er
þetta innra samræmi sem
sannfærir og veldur því að
engum dettur í hug að draga
byggingaverkfræðingur af góð-
um ættúm, hún fegurðardís af
lágum stigum. í kringum þau
og fjölskyldur þeirra og vini
spinnst síðan sagan sem lengst
af gengur út á það að lýsa
ábyrgðarleysi persónanna í
kynlífi og mannlegum sam-
skiptum.
Huglæknirinn Brandur
Brandsson kemur mikið við
sögu og heldur fjálgar ræður
um musteri sálarinnar, líkam-
ann, og þær skyldur sem menn
hafi gagnvart honum ef sálar-
heill á að vera borgið. í fyrstu
virðist huglæknirinn vera
skopmynd af nýaldarmanni,
klisjur þeirra renna upp úr
honum eins og á færibandi, en
þegar á líður kemur í ljós að
hann er nokkurs konar mál-
pípa höfundar, rödd skynsem-
innar:
„Dýr merkurinnar fá kynferð-
islega fullnægingu án þess að
fá samviskubit. Maðurinn, hið
háþróaða spendýr, fær sam-
viskubit þegar kynhvötinni er
fullnægt í andstöðu við reglur
samfélagsins." (bls. 44)
Hvörf verða svo í sögunni
þegar Steina, sjö ára dóttir
þeirra Jónsteins og Víólettu,
„Mér er hulið hvaða
lærdóm má draga af
þessari sögu nema ef
vera skyldi sá að svona
vondar bækur mega
menn ekki skrifa. “
neitt í efa, — til dæmis spyrja:
Hvað er eiginlega karde-
momma og hvað kemur hún
þessu við?
Þar komum við að kjarna
máls.
í þessari fimmtu sýningu
Þjóðleikhússins á Karde-
mommubænum, sem senni-
lega kemur samanlögðum
áhorfendafjölda hátt upp í tvö
hundruð þúsund, og er engu
að síður afskaplega falleg og
metnaðarfull leiksýning, er
þetta fína samræmi farið að
raskast. Og það verður að segj-
segir frá því að afi sinn hafi
sýnt sér kynferðislega áreitni.
Þá kemur á daginn að hann
hefur reynt að nauðga Víólettu
þegar hún var tíu ára og mis-
notað systur hennar í mörg ár.
Þá er settur á fót rannsóknar-
réttur og dómstóll þar sem
fjölskylda og vinir ákveða refs-
ingu glæpamannsins. Sú refs-
ing felst í bannfæringu, fleng-
ingum og brennimerkingum.
Og árið er 1995.
Bannfæringin hljóðar svo:
„Ég bannfæri þig Símon Sör-
enson og bið þess að Andskot-
inn muni þegar þar að kemur
gleypa sál þína í heilu lagi og
sporðrenna henni til Helvítis
þar sem hún fær viðeigandi
meðferð. Amen.“
Inn í þessi skríparéttarhöld
fléttast svo langar og ítarlegar
Iýsingar á kynferðislegri mis-
notkun Símons á þroskaheftri
fimmtán ára stúlku sem vann
hjá honum og misþyrmingum
og kynferðislegu ofbeldi föður
hans á konu sinni. Barnið
Steina sem hratt skriðunni af
stað kemur ekki meira við
sögu, enginn virðist hafa
áhyggjur af andlegu ástandi
hennar, þroskaheftu stúlkuna
er hvorki minnst á fyrr né síð-
ar og þær systur fá engan
stuðning
frá þessum merkilega dóm-
stóli. Refsingin virðist aðalat-
riði og eftir að hún er fram-
kvæmd eru allir sáttir og glað-
ir!
Á bókarkápu er eftirfarandi
klausa:
„Þessi bók er ekki ætluð
börnum eða unglingum til
lestrar. Á hinn bóginn geta for-
eldrar dregið lærdóm af lestri
bókarinnar og metið sjálfir á
hvern hátt þeir geta miðlað
þessum lærdómi til þeirra sem
yngri eru.“
Mér er raunar hulið hvaða
lærdómur það er sem draga
má af þessari sögu nema ef
vera skyldi sá að svona vondar
bækur mega menn ekki skrifa.
ast eins og er; vegna þess að
þeir („þau“ á maður víst að
segja á nútímamáli) hafa ekki
vit á því. Þau villast inn í flott-
heit og gera iðulega áhrifaríkt í
staðinn fyrir satt. Trúlega hafa
þau hugsað: Úr því bæði úlf-
aldi og asni og hundar eru „í
þykjustu" þá á hvolpurinn sem
Tóbías fær í afmælisgjöf að
vera það líka. Þetta er skrif-
borðsákvörðun.
Það fannst greinilega fyrir
því í salnum að börnin urðu
fyrir vonbrigðum þegar tusku-
hvolpurinn var borinn inn í
körfu. Og vegna hvers?
Torbjörn Egner veit að ekk-
ert er barni önnur eins dýrð og
einmitt lifandi hvolpur. Og það
er þessvegna sem hann lætur
þetta fyrirmyndarfólk sitt, eða
draumafólk barnsins, sem
byggir Kardemommubæ, ein-
mitt gefa gamla vitringnum,
uppáhaldsmanni bæjarbúa,
slíka gjöf en ekki einhverja
aðra. Innkoma þessa dýrgrips,
hvolpsins, er greinilega hugs-
uð sem toppur sýningarinnar.
Að ekki sé nú talað um það
þegar eldurinn ógnar þessum
hjartans knúsara. Eldsvoðinn
er til þess. Og einungis fyrir
það að litlu hjörtun í salnum
hafa bráðnað fyrir hvolpinum
verður björgunarafrek
Kaspers þess virði sem því var
ætlað.
Þarna svíkur semsagt í aðal-
atriði.
Aukaatriði eru öll fín, og í
þau lögð öfundsverð vinna og
feikn miklir kraftar sem auðvit-
að má ekki vanþakka.
En mér liggur nú bara við að
segja: „Skítt með það“. Líf
þessarar litlu þjóðar liggur við,
að lífskraftur unga fólksins,
sem er að taka við sviðsljósun-
um, haldist og ekki dvíni, hvað
sem öðru líður. Það má lengi
komast af án mikilla vitsmuna.
Og þá verður að minnast á
það sem ef til vill er megintíð-
indi þessarar sýningar, en það
er meðferð Bergs Þórs Ingólfs-
sonar á Sörensen rakara. Hon-
um tekst það ótrúlega (í krafti
vítalítetsins) að slá Helga
Skúlasyni við! Hann lék þessa
rullu hér fyrr meir og þótti
met. Ég hef ekki fyrr séð mann
dansa af slíkri list, — og líf-
snautn. Ég er þess fullviss að
þessi drengur verður einn af
þeim stóóru, nóta bene; ef ekki
hendir slys „þarna uppi“,
hverju guð forði. Sama þori ég
að segja um Benedikt Erlings-
son. Hann er einn af þeim fáu
leikurum sem gera alla hluti
stóra.
Þá um „samhengið í bók-
menntunum". Það er eitthvað
stórt við það að Róbert skuli
nú vera að leika þetta sama
hlutverk — Bastíans — í
fimmta sinn. Það er líka eitt-
hvað stórt við það að Lolla
(Ólafía Hrönn) skuli beinlínis
herma eftir þeirri ágætu leik-
konu sem lék þetta í Þjóðleik-
húsinu í upphafi; Emilíu Jón-
asdóttur, og gera þetta svo vel
að, svei mér þá, ég hélt það
væri verið að spila upptöku af
kellingunni þegar fussumsvei-
söngurinn var sunginn. Vél-
brúðuhreyfingarnar voru líka
fínar, maður tók eftir þeim.
Mögnun söngsins í hátalara-
kerfi slítur hið einlæga sam-
band sem þarf að ríkja milli
leikara og áhorfenda.
Enda þótt Ijóst sé að leik-
myndar- og búningahönnuðir
þessarar sýningar eru lengra
komnir myndlistarmenn en
Torbjörn Egner, þá skortir þá
samræmisskyn hans og sak-
Ieysi. Vatnslitaáferð hans og
barnateikningablær er að týn-
ast. Umgjörðin er orðin of flott.
Þetta meir að segja litar inn í
leikinn og spillir.
Mér liggur við flökurleik að
koma inn í áhorfendasal Þjóð-
leikhússins eftir breytingarn-
ar. Hann er andstyggð og
hreint ekkert annað. Niðurrifs-
verk á kannski ekki svo feikna
fallegum arkitektúr en sem
hafði þetta sem einnig er svo
áberandi hjá Egner; samrœmi.
Að uera sjálfum sér samkvœm-
ur. Og þeirri hefð sem maður
er upp af sprottinn. Menn báru
því við að aðstæður til svið-
setninga, lýsinga etc. væru
ekki nógu góðar á nútímamæli-
kvarða. Ég fullyrði: Sá sem
ekki gat sett upp almennilega
sýningu í gamla salnum hann
getur það ekki heldur í þess-
um. Mig hálflangar að enda all-
ar greinar í framtíðinni á setn-
ingunni: „Auk þess legg ég til
að Þjóðleikhúsið verði endur-
gert.“
Að vaða fyrir neðan sig
Áður en þátturinn hefst vil
ég hvetja lesendur til að
senda stjórnanda hans línu
(Helgarpósturinn — Mál mál-
anna — Vesturgötu 2, 101
Reykjavík) með fyrirspurnum
og ábendingum, og hverju því
sem þeim liggur á hjarta varð-
andi móðurmálið. Én byrjum
þá pistilinn.
í dag skulum við líta á sitt-
Mál málanna
Guðni
Kolbeinsson
hvað smálegt. Allt eru það at-
riði sem málhagir menn hafa
rætt um áður — en sjaldan er
góð vísa of oft kveðin.
Sammála — samþykkur
Til er sögnin samþykkja og
nafnorðið samþykkt og eru
meira að segja allalgeng. En
lýsingarorðið samþykkur er í
alvarlegri útrýmingarhættu.
Oft er talað um að vera á
sama máli og einhver eða
sammála honum. Einnig er oft
talað um að vera sammála
einhverju sem sagt er: „Ég er
alveg hjartanlega sammála
þessu hjá þér,“ heyrist iðu-
lega. Já, of oft, því að þetta er
beinlínis rangt. Við getum
ekki verið sammála því sem
einhver segir. Þá værum við á
sama máli og málefnið — sem
augljóslega er rökleysa. Reyn-
um að vera sammála hvert
öðru og þar með samþykk því
sem sagt er.
Austur fyrir fjall
— austur yfir fjall
Þegar við erum á Snæfells-
nesi gerum við öll mun á því
að fara fyrir Jökul og að fara
yfir Jökul — og hið síðar-
nefnda gerum við reyndar
sjaldan. A Suðurlandi er oft
talað um að fara austur fyrir
fjall og á orðið „fjall“ þá við
Hellisheiði. Málvöndunar-
menn hafa stundum bent á að
betra sé að segja austur yfir
fjall, því að oftast er farið yfir
heiðina en ekki krækt fyrir
hana. Mér býður hins vegar í
grun að þeir tali hér fyrir
daufum eyrum og mikill meiri
hluti fólks tali um að fara
austur fyrir fjall. Ég held
meira að segja á málfarsfern-
unum, sem ég tel hið þarfasta
framtak og vil á engan hátt
Iasta, sé einhvers staðar
skroppið austur fyrir fjall.
Hugsanlega er hér um að
ræða áhrif frá því þegar sagt
er að einhver sé staddur fyrir
austan fjall. En hvernig svo
sem það nú er þá veit ég um
„ Við getum ekki
verið sammála því
sem einhver segir. “
ýmsa ergilega málvendi aust-
an Hellisheiðar og í þeirra
nafni legg ég til að við förum
austur yfir fjall í framtíðinni.
Detta aftur fyrir sig
— aftur yfir sig
Stundum missum við jafn-
vægið, til dæmis í hálku,
hlunkumst á dausinn eða bak-
ið. Þá dettum við aftur yfir
okkur. Alloft heyrist hins veg-
ar talað um að detta aftur fyr-
ir sig. Slíkt er ekki gott, og
raunar óhugsandi, því að þá
ættum við að geta litið við og
séð okkur liggja fyrir aftan
okkur. — Það minnir óþægi-
lega mikið á veiðimanninn
sem sagðist alltaf vaða fyrir
neðan sig þegar hann færi yfir
straumharðar ár.
Koma við — líta inn
— líta við
Við getum komið við á ein-
hverjum stað og litið inn til
kunningjanna. Hins vegar
megum við ekki slá þessu
tvennu saman og.fara að líta
uið hjá þeim. Líta við merkir
bara að snúa höfðinu og líta
um öxl.
Kveðja sér hljóðs
— kveða sér hljóð
Alloft ber svo við að menn
eru ekki vissir um hvort eigi
að tala um að kveða sér
hljóðs eða kueðja sér hljóðs.
Langflestir hafa þetta hins
vegar rétt í þátíðinni: Hann
kvaddi sér hljóðs. Þaðan má
svo rekja sig yfir í nútíðina.
Kvaddi er þátíð af sögninni að
kveðja og því er rétt að tala
um að kveðja sér hljóðs.
(Eins og við öll vitum eru
vanskil ískyggilega algeng í
þjóðfélaginu og eru sumir
býsna ungir þegar þeir verða
vanskilamenn. Út yfir tók þó
þegar tilkynnt uar í einu
íþróttahúsi landsins að þriggja
ára stúlka vœri í vanskilum
hjá húsverðinum.)
Sólgleraugu fyrir gervitennur
„Þarna svíkur semsagt í aðalatriði. Auka-
atriði eru öll fín, og í þau lögð öfundsverð
vinna og feikn miklir kraftar sem auðvitað
má ekki vanþakka. En mér liggur nú bara
við að segja: „Skítt með það“. “