Helgarpósturinn - 11.04.1996, Qupperneq 10

10
F1MMTUDAGUR ±L APRIL1996
HELGARPÓSTURINN
Útgefandi: Miðill hf.
Framkvæmdastjóri: Þorbjörn Tjörvi Stefánsson
Ritstjóri: Stefán Hrafn Hagalín
Ritstjómarfulltrúi: Guðrún Kristjánsdóttir
Setning og umbrot: Helgarpósturinn
Filmuvinnsla og prentun: Prentsmiðjan Oddi hf.
Sameiningartáknið
Þegar embætti forseta íslenska lýðveldisins var mótað fyrir rúm-
um fimm áratugum var sérstaklega haft í huga, að skapa sam-
einingartákn til að gera hvortveggja: þjónusta og ala upp þjóð sem
var að brjótast með herkjum til nokkurs þroska og fremdar í ver-
aldlegu tilliti. Hin unga þjóð þarfnaðist foreldraímyndar sem hefði
vit fyrir æstum hugum með blíðmennsku og veitti skjól eftir gaura-
gang og baráttu hversdagsins. Og þjóðinni hefur líkað vel við þessa
eiginleika og haldið uppá forseta sem hafa framar öðru sýnt áf sér
góðmennsku, mildi, háttprýði, vit og menntun (ásamt nauðsynleg-
um landkynningareiginleikum á borð við kyn, sérstæð áhugamál
og fróðlegan bakgrunn). Forsetinn hefur getað leyft sér þann mun-
að að láta stjórnmálamenn um að stýra landi og þjóð gegnum brot-
sjói innanlands sem ytra og jafnframt að mestu sloppið við dægur-
þrasið. Undantekningar sanna regluna.
Þessa dagana bregður hinsvegar svo við, að fram spretta kverúl-
antar úr öllum skúmaskotum og krefja framkomin forsetaefni
svara um eftirlætis íþróttalið, listamenn, fjallvegi, rithöfunda eða
jafnvel hvaða litir, bifreiðategundir og hljómsveitir hugnist best.
Með öðrum orðum: Reynt er að draga forsetaembættið inní dægur-
þrasið. Og hvað finnst þeim um niðurskurð á fjárframlögum til
menntamála eða níðangurslega framkomu fjármálaráðuneytis og
bankastofnana gagnvart barnafólki og öldruðum? Svo við tölum nú
ekki um alþjóðlegt samstarf, landbúnaðinn, sjávarútveginn, heil-
brigðiskerfið, atvinnuleysið og allt hitt. Með öðrum orðum: Reynt
er að draga forsetaembættið inní stjórnmálavafstrið.
Kverúlöntunum virðist semsagt allt í einu umhugað, að kjósa yf-
ir sig forseta sem daginn út og daginn inn er gjammandi um
skoðanir sínar á öllu milli himins og jarðar; skoðanir sem í raun og
veru skipta almenning litlu máli, því þess var vandlega gætt í upp-
hafi, að forsetinn væri pólitískt valdalaus. Og það stóð aldeilis ekki
til í upphafi, að forsetinn yrði þátttakandi í almennu dægurþrasi.
Þjóðin þarf ekki á öðrum forsætisráðherra að halda. Einn er yfr-
ið nóg. Og þjóðin þarf ekki á enn einum dægurþrasaranum að
halda. Þjóðin þarfnast miklu fremur góðlegs mannvinar sem með
visku sína að ieiðarljósi sneiðir hjá hverskonar athöfnum og orð-
æðum sem snúast um aðknýjandi vandamál líðandi stundar. Með-
an við höfum forsætisráðherra á forsetinn að vera valdalaus og
halda sig víðs fjarri vígvelli stjórnmálanna. Meðan við höfum les-
endadálka og þjóðarsálir á forsetinn ekki að endurspegla nöldrið í
fólkinu.
Porsetinn á ekki að tjá skoðanir sínar á ESB eða NATO og forset-
inn á ekkert með það að hafa opinberlega áhyggjur af kvóta-
kerfi eða veiðileyfagjaldi. Það eru 63 kjörnir stjórnmálamenn inná
þingi og hundruð til viðbótar í sveitarstjórnum til þess að standa
að stjórnun landsins og sjá um orðaskak óg glíma við hagsmuna-
árekstra. Forsetinn á ekki að taka afstöðu með einum menningar-
vitanum gegn öðrum eða halda frekar með KA en Val. Forsetinn
þarf ekki að hafa skoðun á tvöföldun Reykjanesvegar eða Hval-
fjarðargöngum.
Sjálfsagt er stór hluti þjóðarinnar orðinn svolítið þreyttur á
nettri væmninni í frú Vigdísi og sakleysislegu hjali hennar um
að hlú að æskunni til að skapa þann mannauð sem framtíðarmögu-
leikar lands og þjóðar felast í („nennir ekki einhver að lækka í ára-
mótaávarpinu?"). En er það endilega það sem hún segir — eða seg-
ir ekki — sem pirrar fólk? Er þjóðin ekki frekar að verða búin að fá
nóg af því að hafa sama forsetann í sextán ár. Það er jú nokkuð
drjúgt, að sitja fjögur heil kjörtímabil í embætti sem býður svosem
ekki uppá ríkulega möguleika til tilbreytingar eða frumlegheita við
embættisstörf. Forseti þarf að þekkja sinn vitjunartíma og má ekki
sitja of lengi í embætti eins og margir stjórnmálamenn hafa gert.
Að þekkja ekki sinn vitjunartíma og verá skoðanalaust fyrirbæri er
afturámóti tvennt ólíkt og frú Vigdís er kannski það fyrrnefnda en
öruggiega ekki það síðarnefnda. Greinum hismið frá kjarnanum: frú
Vigdís var forseti í sextán ár og gegndi fyrirfram mótuðu hlutverki
sínu með ágætum. Hún missteig sig annað slagið einsog aðrir
breyskir menn og þegar líða tók á seinni hluta embættistíma henn-
ar höfðu fjölmiðlar og almenningur öðlast manndóm til að andæfa
því. Svosem eðlilegt er. Á þann hátt hafa tímarnir breyst.
En þjóðin þarf — hvað sem þessu líður — áfram á sameiningar-
tákni að halda. Flokkspólitískt þenkjandi frambjóðendur
og/eða þátttakendur í dægurþrasi eiga ekkert erindi á Bessastaði.
-Stefán Hrafn Hagalín
Helgarpósturinn
Borgartúni 27, 105 Reykjavík
Sími: 552-2211 Bréfasími: 552-2311
Netfang: hp@centrum.is
Bein númer: Ritstjórn: 552-4666, símbréf: 552-2311,
fréttaskotið: 552-1900, tæknideild: 552-4777,
auglýsingadeild: 552-4888, símbréf: 552-2241,
dreifing: 552^1999.
Áskrift kostar kr. 800 á mánuði efgreitt er með
greidslukorti, en annars kr. 900.
Frammistaða fyrirtækja skylduverk

ttveV'
.
rroluvert i ^
„Með dómnum er formlega tekin afstaða með því,
að fjölmiðlar eigi að sinna því hlutverki að fjalla á
gagnrýninn hátt um viðskipti og greina frá varhuga-
verðum vörum og almennt að vara við
viðskiptum, ef rök standa til og fjölmiðillinn
stendur fagmannlega að verki. Málið, sem hér
um ræðir, var stutt frétt í Morgunpóstinum
hinn 5. janúar í fyrra.“
Asíðustu 20 árum hefur orð-
ið bylting í íslenzkri fjöl-
miðlun. Hér á ég ekki við aug-
ljósa tæknibyltingu á sviði fjar-
skiptatækni. Það er mál út af
fyrir sig. Það sem við er átt er
að nú er það álitin skylda fjöl-
miðla að fjalla um alls kyns
efni, sem ekki þótti við hæfi að
fjalla um fyrir nokkrum árum.
Á dögunum féll héraðsdómur,
þar sem fyrirtæki, viðskipti og
verzlun eru skilgreind sem
skylduverkefni fjölmiðla.
Sumar þær breytingar sem
hafa orðið á fjölmiðlum eru
ekki beinlínis framfaraspor, en
aðrar áherzlubreytingar hafa
verið beinlínis hollar fyrir ís-
lenzka samfélagið. Þessi stað-
reynd endurspeglast í framan-
greindum dómi. íslenzka efna-
hagslífið og einkum staða og
frammistaða einstakra fyrir-
tækja er ekki lengur feimnis-
mál eða leyndarmál heldur
neytendamál. Það er ekki leng-
ur „óviðeigandi" að fjalla um
málefni emftafyrirtækja, eins
og sagt var.
Nú er gerð krafa um, að til
dæmis hlutafélög standi sig,
sýni hagnað og greiði hluthöf-
unum arð. Áður virtist svo sem
fyrsta mál á dagskrá fyrirtækja
væri að standa vörð um fyrir-
tækið, hvernig svo sem rekst-
urinn gekk. Nú eru hins vegar
gerðar heilbrigðar kröfur til
fyrirtækja og stjórna sem sitja
í nafni hluthafanna og til þess
ætlazt, að þær beri ábyrgð.
Það er farið að gera kröfur til
stjórnenda og stjórna fyrir-
tækja, eins og í öðrum löndum,
þar sem efnahagslífið er allt of-
anjarðar og hvítt.
Skýringin á því að fyrirtæki
voru til skamms tíma stikkfrí í
fjölmiðlum kann að vera sú, að
efnahagslífið á íslandi var til
skamms tíma að verulegum
hluta neðanjarðar, fjölskyldu-
og ættabundin fyrirbæri, með
mikilvæg pólitísk tengsl, og því
höfð í felum, ekki ósvipað efna-
hagslífinu í Paragvæ, sem sagt
er vera grátt. Það er raunar
ótrúlega margt líkt með við-
skiptageira Paragvæ og ís-
lands!
Hérlendis var umfjöllun um
efnahagslífið, viðskipti og
verzlun til skamms tíma í
skötulíki. Blöð, útvarp og síðar
sjónvarp fjölluðu ekki um við-
skiptamál. Á þessu hafa orðið
fullkomin umskipti. Sérstök
blöð og tímarit fja.lla af viti um
viðskiptamál, Morgunblaðið
heldur úti ágætum vikulegum
viðskiptakálfi og til viðbótar
þessu má ekki gleyma því, að
fréttir úr viðskiptalífinu eiga sí-
fellt greiðari aðgang inn á
„matseðir almennra frétta.
Friðhelgi fyrirtækja
þjóðsaga
Ég kalla þessar breytingar á
umfjöllun um efnahagsmál,
viðskipti og verzlun byltingu.
Eg byggi það á því, að fyrir 10-
15 árum þótti ekki við hæfi að
grafast fyrir um málefni er
vörðuðu fyrirtæki, hvort sem
um var að ræða einkafyrirtæki
eða hlutafélög eða ríkisfyrir-
tæki. Friðhelgi fyrirtœkja
skipti meira máli en friðhelgi
einkalífsins\ Þetta er afstaða,
sem gæti átt við í Paragvæ.
Á dögunum kvað Gunnar
Aðalsteinsson, dómari hjá
Héraðsdómi Reykjaness, upp
mjög athyglisverðan dóm í
máli er varðaði umfjöllun um
viðskipti. Að mínu mati
markar þessi dómur tíma-
mót. Með dómnum er form-
lega tekin afstaða með því, að
fjölmiðlar eigi að sinna því
hlutverki að fjalla á gagnrýninn
hátt um viðskipti og greina frá
varhugaverðum vörum og al-
mennt að vara við viðskiptum,
ef rök standa til og fjölmiðill-
inn stendur fagmannlega að
verki. Málið, sem hér um ræð-
ir, var stutt frétt í Morgunpóst-
inum hinn 5. janúar í fyrra. Þar
var greint frá vafasömum sölu-
aðferðum á meintum varasöm-
um og bönnuðum flugeldum,
sem Úlfar Nathanaelsson
seldi. Úlfar taldi fréttina óhróð-
ur og fór í meiðyrðamál við
Miðil, útgáfufélag MP, og þá-
verandi ritstjóra blaðsins, Pál
Magnússon. Meðal annars
krafðist Úlfar tveggja milljóna
króna í skaða- og miskabætur.
í greinargerð stefndu, það er
útgáfufélagsins og ritstjórans,
segir meðal annars:
„Þeir sem falbjóði almenn-
ingi vöru verði að reikna með
því að kastljós fjölmiðlanna
beinist að þeim og viðskipta-
hættir þeirra séu teknir til
gagnrýninnar en sann-
gjarnrar skoðunarEinnig
segir í greinargerðinni: „Það sé
skylda fjölmiðla í lýðfrjálsu
markaðsþjóðfélagi að hafa
vökult auga með þeim sem
bjóði almenningi þjónustu sína
... Ef ritstjóri fréttablaðs væri
dæmdur vegna fréttaflutnings
af þessu tagi myndi það hafa
hamlandi áhrif á heiðarlegan
fréttaflutning eftirleiðis." Þá er
rétt að nefna, að 10. grein
Mannréttindasáttmála Evrópu
er sérstaklega nefnd til sög-
unnar sem lagarök gegn kröf-
um stefnanda, flugeldasalan-
um. Að auki er lögð áherzla á
rétt almennings til upplýsinga.
Tímamótadómur í
Hafnarfirði
Látum Gunnar Aðalsteins-
son, héraðsdómara, fá orðið:
„Sala vöru og þjónustu varð-
ar almenning. Þeir sem stunda
slík viðskipti verða í meira
mæli en aðrir að þola gagn-
rýna umfjöllun fjölmiðla um
starfsemi sína. Blaðamenn eru
einatt fulltrúar almennings að
þessu leyti og miðla upplýsing-
um til hans. Því er fjölmiðlum
veitt vernd til að fjalla um slík
málefni á gagnrýnan hátt svo
framarlega sem könnun þeirra
á staðreyndum er vönduð.“ Þá
víkur dómarinn að jiví, að
ákvæði hegningarlaga um æru-
meiðingar og fleira verði í
þessu tilviki að meta með hlið-
sjón af ákvæðum stjórnarskrár
um tjáningarfrelsi og til 10.
greinar Mannréttindasáttmála
Evrópu, sem leggur blaða-
manni skyldu til frásagnar á
herðar.
„Enda þótt ósannað sé að
stefnandi Úlfar hafi selt bann-
aða flugelda og verið með lé-
lega vöru á boðstólum, þykja
ummæli blaðsins ... innan
marka þess tjáningarfrelsis,
sem varið er af 72. grein stjórn-
arskrárinnar.“ Því voru
stefndu sýknaðir í máli þessu.
Til viðbótar má geta þess, að
blaðamaður Morgunpóstsins,
sem skrifaði flugeldafréttina,
neitaði að gefa upp nöfn
heimildarmanna sinna og
lét dómarinn það gott heita,
enda ekkert aðalatriði þessa
máls. Ég sagði fyrr, að þessi
dómur markaði tímamót. Það
gerir hann í þeim skilningi, að
dómurinn er hreinn og beinn
og sjónarmið tjáningarfrelsis
og mannréttinda fá að hljóma
hátt og snjallt. Til eru fordæmi
af svipuðum toga, sem hafa
farið alla leið í Hæstarétt. Má
þar nefna mál Gallerís Borgar
gegn Kristjáni Þorvaldssyni,
ritstjóra.
Þetta mál sýnir hversu ógn-
arhröð þróunin í íslenzkri fjöl-
miðlun hefur verið á liðnum fá-
um árum. Nú hafa dómstólarn-
ir staðfest á grundvelli tjáning-
arfrelsis og Mannréttindasátt-
mála Evrópu þá skoðun, sem
meira að segja sumir fjölmiðl-
anna mæltu eindregið á móti
fyrir 10-15 árum, að fjölmiðlum
beri að fjalla með gagnrýnum
hætti um viðskipti! Þess er
skylt að geta að lokum, að Páll
Þórhallsson, lögmaður og fyrr-
verandi blaðamaður á Morgun-
blaðinu, flutti málið fyrir Morg-
unpóstinn og útgáfufélag þess.
Höfundur er blaðamaður og hefur
meistaragráðu í fjölmiðlafræðum.
Brilljant
Tölvuheimur
Það gengur náttúrlega ekki að vera
sífellt á háfleygu nótunum hér í Um-
mæladálkinum — samanber Kyrrð-
arstund með Óskarí Áma I síðustu
viku — þannig aö í þetta skiptiö
gluggum við í nýtt tölublað Tölvu-
heims sem kom út í gær. Tölvuheim-
ur er eina íslenska tölvublaðiö og því
þarft framtak útaf fyrir sig, þótt lengi
megi nöldra um „smáatriði" varö-
andi efnistök og innbyrðis vægi milíi
útlanda og fslands, atvinnumanna
og áhugamanna, heimilistölva og Int-
ernetsins — svo fáein dæmi séu
nefnd. Á heildina litiö er tímaritiö
hinsvegar fremur brilljant stykki (sér-
staklega sé litið á smávaxinn mark-
aöinn): læsilegt, þéttlega pakkað af
upplýsingum um allt milli himins og
jaröar og ágætlega hannað og upp-
sett. Undanfarin tölublöö sýnist rit-
stjórnin einkum hafa verið að bregö-
ast við ofangreindum umkvörtunum
um of lítiö íslenskt efni með því að
láta „okkar menn" hafa forgang yfir
aösent efni frá samstarfsaöilanum
PC World og eiganda þess, risasam-
steypunni IDG — og er það vel.
Þeir stóru stækka
Við berum niður I Tölvuheimi á af-
skaplega fróölegum pistli sem
Marínó G. Njálsson tölvunarfræö-
ingur tók saman um hreyfingar á ís-
lenska tölvumarkaönum uppá síö-
kastiö. Samkvæmt samantektinni
var velta fyrirtækja, sem hafa tekjur
af að selja vörur og þjónustu tengda
tölvum ogtölvubúnaði, um 13 millj-
arðar króna árið 1995: „Veltan skipt-
ist þannig, aö seljendur tölvubúnaö-
arveltu 7,1 milljaröi króna, þjónustu-
aöilar 2,2 milljöröum, tölvuskólar
(þar með talin tölvukennsla í skóla-
kerfinu) 550 milljónum króna
og síöast en ekki síst veltu
hugbúnaðarframleiöendur og
tölvuiðnaður 3,1 milljarði
króna. Er þetta veltuaukning
upp á sautján af hundraði frá
fyrra ári og 46 af hundraði frá
árinu 1992.“
Og Andrés rífur kjaft
Annar fastur pistlahöfundur
Tölvuheims er Andrés Magnússon.
blaðamaöur, veitingamaður og um-
fram allt annað: netfrömuðurí Kjarn-
orku (Söguvefurinn). Andrés heldur
uppi gunnfána ungu og reiöu mann-
anna I blaðinu og rífur gjarnan
stólpakjaftí vangaveltum sínum.
Lesendur skulu hafa ofarlega í huga,
að maðurinn er heiðblár og massífur
frjálshyggjupostuIi: „ Reykjavíkurborg
varöi á sínum tíma fé til þess að
setja á laggirnar Reykjavíkurvef. Vef-
urinn er svona og svona, en höfuð-
galli hans er sá
að hann tekur
engum breyting-
um og upplýs-
ingarnar eru
ekkert sérstak-
lega nytsamleg-
ar og raunar
fremur miðaðar
viö útlendinga
en íslendinga.
Það er afar gaman að skoða skipurit
Reykjavikurborgar, en það er svolítið
einkennilegt aö finna ekki nein net-
föng borgarstarfsmanna eða kjör-
inna fulltrúa. Enn sérkennilegra er
þó að ekki er hægt að finna staf-
krók um fundi borgarstjórnar eöa
borgarráös, samþykktir, fjárhags-
áætlun og svo framvegis. Reykja-
víkurlistinn hét því aö opna starf
Reykjavíkurborgar, en það er ekki
nóg að þirta einfalt skipurit á Vefn-
um.“