Alþýðublaðið - 22.06.1972, Blaðsíða 5

Útgáfufélag Alþýðublaðsins h.f. Ritstjóri
Sighvatur Björgvinsson (áb.). Aðsetur rít-
stjórnar Hverfisgötu 8-10. Sim|i 86668.
sis 70 ÁRA
i gærkveldi hélt Samband islenzkra Samvinnu-
manna hátíðlegt sjötíu ára afmæli sitt með hátíðar-
fundi í Háskólabíói. Það er góð venja á slíkum
tímamótum að lita til baka yfir farinn veg, sjá hvað
unnizt hefur og reyna að geta í framtiðina.
Þegar Sambandið var stofnað voru islendingar
bændaþjóð rétt að losna úr viðjum erlendra verzlunar-
fjötra. Þeir framsýnu menn, sem stóðu að stofnun
Sambandsinshafa metið það réttilega, að ekki var nóg
að verzunarhættir erlendra kaupmanna yfirfærðust á
islenzk nöfn. Það varð að nýta fengin réttindi og það
varð að vekja þjóðina sjálfa til meðvitundar um þá
möguleika, sem réttindin gáfu. Því var eölilegt að
fyrstu spor Sambandsins einkenndust af fræðslustarfi.
Fræðslu um það hverskonar hreyfing væri hérá ferð
og hverra hagsmunum hún þjónaði. Mikill og ör vöxtur
Samvinnufélaganna hefur sýnt að þjóðin kunni að
meta þessa viðleitni. Hún hefur kunnað að meta það að
vera ekki hlutlaus eða andvígur áhorfandi, hún hefur
orðið þátttakandi.
Það er af þeirri ástæðu, sem kaupfélög hafa löngum
verið burðarásar lítilla byggðafélaga, ekki eingöngu í
verzlun, heldur öllum atvinnurekstri. Eigendurnir,
félagarnir, hafa ekki liðið kaupfélaginu sínu að gefast
upp, þótt á móti blési, þvf það hefði verið eins og að
gefast upp í sjálfri lífsbaráttunni. Því er það, að
kaupfélögin hafa staðið af sér storma og stríð þreng-
inganna, en að þeim loknum orðið að heyja harða
baráttu við þá, sem eingöngu horfa í eigin barm og
haga seglum eftir þvi, burtséð frá þörfum annarra. I
þessari baráttu hefur Samvinnuhreyfingin eflst og
dafnaðá Islandi, og i dag á þessum tímamótum lætur
nærri að sjötta hvert mannsbarn á Islandi sé í Sam-
vinnufélagi innan SIS.
Um samvinnuhreyfinguna hefur ávallt staðið styrr.
Hún þurfti í byrjun að berjast við rótgróið vald sel-
stöðukaupmanna. Hún hefur æ síðan þurft að berjast
fyrir vexti sinum og viðgangi. Það hefur verið hennar
styrkur að hafa við utanaðkomandi öfl að glíma. I
þeirri baráttu kemur í Ijós sá kraftur sem þarf. Logn-
molla og hreyfingarleysi eru svæfandi og kæfandi.
En hver verður framtíðin? Hverjir eru framtíðar-
draumar samvinnumanna i dag?
Svar við þeirri spurningu má að nokkru finna í þess-
um orðum Erlendar Einarssonar, forstjóra SIS, í ræðu
hans á hátíðarfundinum:
,,Þegar samvinnumenn horfa fram á 70 ára afmæli
Sambandsins má ekki aðeins horfa fram til dagsins á
morgun og næstu mánaða. Það má ekki láta vandamál
liðandi stundar byrgja útsýnið til framtíðarinnar.
Þegar horft er fram, hlýtur stærsta spurningin að vera
sú, hvern stakk samvinnuhreyfingin vill sniða sér í
þjóðfélagi framtiðarinnar.
Stakkur framtíðarinnar þarf að sníðast þannig, að
samvinnuhreyfingin megi verða jákvætt afl i þjóð-
félaginu á sem flestum sviðum, að hún falli sem
þýðingarmikill þátturinn i það ríki velferðar og menn-
ingar, sem allir góðir islendingar óska þjóðinni til
handa. Samvinnuhreyfingin hlýturað leggja áherzlu á
lýðræði, frelsi og sem mest jafnrétti þegnanna. Hreyf-
ingin sjálf grundvallast á lýðræði og frelsi, frelsi fólks
að ganga i samvinnufélög, eitt atkvæði hvers félags-
manns, án tillits til eignaraðildar. Frelsi til þess að
keppa við önnur félagsform á jafnréttisgrundvelli.
Hreyfingin þyrfti að geta orðið sterkt afl til þessað efla
samstöðu og einingu með þjóðinni og vinna á móti
sundrungu.
Þá telur hreyfingin það mikilvægt að samstaða og
gagnkvæmt traust megi rikja milli verkalýðssamtak-
anna og samvinnufélaganna. Félagsmenn eru að stór-
um hluta hinir sömu í þessum samtökum.
Bændur hafa frá upphafi verið hinar styrku stoðir í
íslenzkum samvinnufélögum. Þeir hafa tvöfaldra
hagsmuna að gæta í samvinnustarfinu, bæði sem
framleiðendur og neytendur. Samvinnuhreyfingin
hlýtur að leggja mikla áherzlu á, að þjónustan við
landbúnaðinn verði i framtíðinni sem árangursríkust
og komi að sem mestu liði við farsæla þróun þessa, eins
af höfuðatvinnuvegum þjóðarinnar".
Alþýðublaðið óskar samvinnumönnum til hamingju
á þessum degi og væntir þess að þeir standi vörð um
hagsmuni heildarinnar hér eftir sem hingað til.
alþýdu
IÍR SOGU SIS
Árið 1882 var fyrsta islenzka
kaupfélagið stofnað að Þverá i
Laxárdal, Kaupfélag Suður-Þing-
eyinga. Formaður þess var Jón
Sigurðsson á Gautlöndum, þá for-
ystumaður i félagsmálum Suður-
Þingeyinga. Fyrsti kaupfélags-
stjórinn var Jakob Hálfdánarson,
bóndi á Grimsstöðum við Mý-
vatn, þá á fimmtugsaldri.
Stofnun Kf. Þingeyinga verður
að teljast upphafið að samvinnu-
félagsskapnum á Islandi. Þegar
það var stofnað, var bændaþjóð-
félag á Islandi. Ibúafjöldinn var
aðeins um 72 þúsund, og þá er tal-
ið, að 94% þjóðarinnar hafi búið i
sveitum. Það er þvi skiljanlegt,
að i upphafi var starfsemi sam-
vinnufélaganna miðuð við þjón-
ustu við bændur, útvegun á
neyzluvörum og sölu á landbún-
aðarframleiðslu.
STOFNUN
SAMBANDSINS
Upphaf fundargerðar stofn-
fundarins, sem rituð var af Bene-
dikt Jónssyni frá Auðnum er á
þessa leið:
„Arið 1902, hinn 20. febrúar, var
að Yztafelli haldinn fundur, þar
sem mættir voru kjörnir menn úr
hinum þrem kaupfélögum Þing-
eyjarsýslu, til þess samkvæmt
fundarályktun fundar að Drafla-
stöðum 19. nóv. f.á. að ráða til
lykta skipulagi á sambandi kaup-
félaganna i Þingeyjarsýslu, og
fullgera lög um þetta samband,
er lögð voru i frumvarpi fyrir
aðalfundikaupfélaganna það ár.”
A þessum fundi voru samþykkt
lög fyrir Sambandið. Þar segir
svo um tilgang þess, að hann sé
að koma til leiðar samvinnu og
auka samræmi i skipulagi og
framkvæmdum kaupfélaga
þeirra, er i sambandið ganga, og
að félögin i sambandinu sameini
krafta sina til þeirra fram-
kvæmda, er þau og tilgang þeirra
varða miklu.
Starfsemi Sambandsins fór
hægtaf stað. A fyrstu árunum var
svo til eingöngu um að ræða
fræðslustarfsemi. Þó voru sendir
fulltrúar til útlanda i viðskiptaer-
indum. Fyrsta fjárhagsáætlunin,
sem samþykkt var hljóðaði upp á
1.250 krónur, þar af eitt þúsund
krónur til þess að senda fulltrúa
til útlanda i sambandi við sölu á
sauðfé.
Fljótlega fór Sambandið að
senda erindreka um landið, og ár-
ið 1907 hefst útgáfa timarits, sem
hefur komið út siðan.
ÞATTASKIL
Árið 1915 verða mikil þáttaskil i
starfseminni, en þá var stofnsett
skrifstofa i Kaupmannahöfn,
raunverulega fyrsta skrifstofan.
Hallgrimur Kristinsson, sem ráð-
inn var til að standa fyrir þessari
skrifstofu, hafði árið 1906, sem
kaupfélagsstjóri KEA á Akur-
eyri, innleitt nýtt skipulag I kaup-
félögin sniðið eftir reglum, sem
vefararnir I Rochdale settu sinu
félagi, sem talið er elzta kaup-
félag jarðar.
En meiri þáttaskil urðu þó, er
sambandið setur á stofn skrif-
stofu I Reykjavlk árið 1917 og
Hallgrimur Kristinsson er ráðinn
forstjóri. Fram að þeim tlma
höfðu stjórnarformenn gegnt
störfum framkvæmdastjóra.
Eftir að skrifstofa I Reykjavik
tók til starfa, varð mikil og ör
þróun i rekstrinum. Skrifstofa
var sett á stofn i New York 1917,
sem starfrækt var til 1920 en þá
flutt til Leith I Skotlandi. Sam-
vinnuskólinn byrjaði starfsemi
1918 og árið 1919 var tekin upp
deildaskipting, útflutningsdeild
og innflutningsdeild.
VIÐSKIPTI
Það má þvf segja að á árunum
1915-1919 hafi verið lagður grund-
völlur að viðskiptarekstrinum
skipulega séð, én árið 1920 voru 26
kaupfélög innan Sambandsins.
Samvinnulögin voru samþykkt á
Alþingi árið 1921, en þau mörkuöu
timamót I sögu samvinnusamtak-
anna.
Hallgrimur Kristinsson lézt
fyrir aldur fram árið 1923, og þá
var Sigurður Kristinsson, bróðir
hans, ráðinn forstjóri. Það kom i
hlut Sigurðar að veita Samband-
inu forstöðu á kreppuárunum,
eftir 1930. Þrátt fyrir marghátt-
aða erfiðleika á þeim árum
reyndist unnt að forða Samband-
inu og kaupfélögunum frá stórum
skakkaföllum.
Iönaður hefst á vegum Sam-
bandsins árið 1923 með gæru-
vinnslu á Akureyri, og 1930 kaupir
Sambandið Ullarverksmiðjuna
Gefjun. Siðar komu fleiri verk-
smiðjur.
UPPBYGGING
Arið 1946 tók Vilhjálmur Þór
við forstjórastörfum Sambands-
ins. Þá héfst mikil uppbygging.
Hafin er rekstur kaupskipa, iðn-
aður stóraukinn, sett á stofn Sér-
stök véladeild, stofnað samvinnu-
tryggingafélag og sérstakt oliu-
félag með þátttöku oliusamlaga,
bæjarfélaga og einstaklinga, auk
samvinnufélaganna.
Siðan kom Samvinnusparisjóö-
ur 1954, sem varð að banka, Sam-
vinnubankanum, 1963.
Starfsemi á vegum Sambands-
ins erlendis hefur allt frá 1915
verið þýðingarmikill þáttur i
rekstrinum. Getið hefur veriö um
skrifstofu i Kaupmannahöfn, en
hún var starfrækt til 1961, og
skrifstofu i New York og Leith.
Arið 1940 var aftur sett á stofn
skrifstofa i New York, sem starf-
rækt var til 1982. Arið 1951 var
sett á stofn sölufélagið Iceland
Products, sem starfar enn og hef-
ur starfsemi þess við sölu og
verksmiðjuframleiðslu sjávaraf-
urða vaxið mikiö á siðustu árum.
Félagið rekur fiskréttaverk-
smiðju, en stækkun á henni hefur
nú verið ákveðin.
Þá rak Sambandið Skrifstofu i
Hamborg á árunum 1927-1932, og
árið 1957 var aftur sett á stofn þar
skrifstofa, sem starfar enn. Skrif-
stofan i Leith var flutt til London
árið 1962. Erlendu skrifstofurnar
gegna tvöföldu meginhlutverki:
að selja islenzkar afurðir og ann-
ast innkaup fyrir hinar ýmsu
deildir Sambandsins og kaup-
félögin.
Þá gerðist Sambandið aðili að
Alþjóðasamvinnusambandinu ár-
ið 1928 og Samvinnusambandi
Norðurlanda árið 1949.
1 lok sl. árs voru 47 starfandi
samvinnufélög innan Sambands-
ins og var félagatala þeirra 33.444
og hafði félagsmönnum fjölgað
um 2106 á árinu. Forstjóri Sam-
bandsins er nú Erlendur Einars-
son og hefur hann gegnt þvi starfi
siðan 1955.
EFTIRMÁLI
Hér hefur verið stiklað á stóru i
sjötiu ára sögu Sambands Is-
lenzkra Samvinnufélaga. Það er
nauðsynlegt á timamótum að lita
yfir farinn veg, rifja upp söguna.
íslenzkir samvinnumenn minnast
frumherjanna og þeirra, sem sið-
ar tóku við og byggðu upp sam-
vinnuhreyfinguna sem þýðingar-
mikinn þátt i islenzku þjóðfélagi.
(Meginheimild: Ræða Erlend-
ar Einarssonar forstjóra á hátið-
arfundi i Háskólabiói i gærkvöldi)
ATVINNULYÐRÆÐI
Með atvinnulýðræði er átt við
það, að þeir, sem vinna hjá fyrir-
tæki, hafi i sameiningu ákvörðun-
arrétt yfir rekstri þess.
Hver einstaklingur eyðir mikl-
um hluta lifs sins á vinnustað.
Þar, sem atvinnufyrirtækin eru
svo mikilvægur þáttur i lifi okkar
og jafnframt grundvöllur efna-
hagslifs þjóðarinnar, mun
framkvæmd atvinnulýðræðis
þýða lýðræðislega endurnýjun
alls þjóðfélagsins.
Þýðing atvinnulýðræðisins er
einnig sú, að það veitir möguleika
á auknum áhuga fyrir vinnunni
og skapar þannig einstaklingnum
aukna lifsfyllingu.
Þetta ásamt aukinni ábyrgð á
rekstri fyrirtækisins gerir það að
verkum, að atvinnulýðræðið leið-
ir af sér meiri afkastagetu, þegar
fram liða stundir.
Án vinnu skapast ekki ný eign
og sá, er vinnur hjá fyrirtæki, á
meira undir vexti og viðgangi
þess en sá, sem aðeins á litið fé
bundið i hlutafé þessa fyrirtækis.
Þetta eru einnig röksemdir fyrir
atvinnulýðræði.
Þvi er rétt að stofna lýðræðisleg
rekstrarráð fyrir öll fyrirtækv
sem hafa fleiri en fimm manns i
þjónustu sinni.
Þetta rekstrarráð á að vera æðsta
vald fyrirtækisins, og á að kjósa
stjórn þess og hafa eftirlit með
henni. Fleiri en helmingur með-
lima rekstrarráðsins skulu vera i
þjónustu fyrirtækisins.
Fulltrúar i rekstrarráðið skulu
kosnir leynilegri kosningu og
skulu allir, sem starfa hjá fyrir-
tækinu, hafa kosningarétt og
kjörgengi.
Eigendur fyrirtækisins skulu
einnig eiga fulltrúa i rekstrar-
ráðinu.
Sveitarfélagið á þeim stað, sem
fyrirtækið starfar, skal sömuleið-
is hafa fulltrúa i rekstrarráðinu.
Ef fyrirtækiö hefur mikil áhrif
á markað þeirrar vöru eða þjón-
ustu, sem það lætur i té, á það að
vera sérstakt hlutverk fulltrúa
sveitarstjórna að gæta hagsmuna
neytenda.
Stjórnin kemur fram á vegum
rekstrarráðsins út á við, og
framkvæmir fyrirmæli þess.
HVERNIG Á AÐ KOMA Á
ATVINNULÝÐRÆÐI?
Til þess að atvinnulýöræði verði
að veruleika, verða samtök
launafólks að taka þetta málefni
upp á sina arma, og krefjast þess
við gerð samninga um kaup og
kjör. Vel má hugsa sér einhverja
áfanga á leið til fullkomins at-
vinnulýðræðis, og eru fyrirmynd-
ir sliks i nágrannalöndumokkar,
sem hafa gefið góða raun, en
aldrei má missa sjónar af endan-
legu marki, þótt sú leið verði far-
in.
Þegar þróunin i átt til atvinnu-
lýðræðis hefur komizt vel á veg,
er sjálfsagt að sett verði heildar-
löggjöf um það, með þvi yrði at-
vinnulýðræði fest i sessi og sam-
ræmt.
OPINBER REKSTUR.
Skipan atvinnulýðræðis i opin-
berum rekstri, hvort heldur er
um að ræða atvinnurekstur eða i
stjórn sjálfs rikisins (Stjórnar-
ráðin o.fl.), býður upp á sérstök
vandamál. Það ætti að setja á fót
nefnd, sem gerði tillögur um skip-
an atvinnulýðræðis hjá þessum
stofnunum. Sérstaklega verður
að gæta að valdahlutfallinu milli
ráða kosinna af þjónustumönnum
fyrirtækisins eða stofnunarinnar,
og þeirra sem kjörnir eru af
öðrum til að fara með málefnið.
Fimmtudagur 22. júni 1972
©