Alþýðublaðið - 11.04.1975, Qupperneq 5

Útgefandi: Blað hf.
Framkvæmdastjóri: Ingólfur P. Steinsson
Ritstjóri: Sighvatur Björgvinsson
Fréttastjóri: Helgi E. Helgason
Augiýsingastjóri: Fanney Kristjánsdóttir
Afgreiðslustjóri: örn Halldórsson
Ritstjórn: Siðumúla 11, slmi 81866
Auglýsingar: Hverfisgötu 8-10, simar 28660 og 14906
Afgreiðsla: Hverfisgötu 8-10, slmi 14900
Prentun: Blaðaprent hf. Verð I lausasölu kr. 40.
EINAR OG ASHKENAZY
Pianósnillingurinn Vladimir Ashkenazy er nú
staddur hér á landi og lék i gær einleik með
Sinfóniuhljómsveitíslands. Það er orðinn reglu-
legur viðburður i tónlistarlifi íslendinga, að
landsmönnum gefist kostur á að hlýða á leik
þessa heimskunna listamanns, sem sýnt hefur
tónlistarmálum okkar, og raunar Islandi og
íslendingum, einstakan hlýhug og velvilja.
Frumkvæði hans i sambandi við listahátiðirnar,
sem haldnar hafa verið hér á landi er ómetan-
legt. Ashkenazy hefur af lifi og sál og af óbilandi
dugnaði lagt sig fram um að gera þessar hátiðir
að alþjóðlegum tónlistarviðburðum og það hafa
þær orðið fyrir hans tilverknað. Fá Islendingar
seint fullþakkað þessum manni, sem kaus að
gerast landi okkar og hefur sýnt islensku menn-
ingarlifi mikla ræktarsemi.
Það hefur lengi verið áhuga- og baráttumál
Vladimirs Ashkenazy að fá að bjóða föður sin-
um, David, til sins nýja heimalands. Vegna
stirfni sovéskra stjórnvalda hefur itrekuðum
óskum feðganna um að fá að hittast þó ávallt
verið hafnað. Vladimir Ashkenazy, sem er is-
lenskur rikisborgari, hefur þvi snúið sér til þess
eina aðila, sem honum sem Islendingi er tiltæk-
ur i sliku máli og ber skylda til þess að veita
honum sem og öðrum íslendingum liðveislu
undir áþekkum kringumstæðum — til rikis-
stjórnar íslands. Hafa rikisstjórnir þær, sem
hann hefur snúið sér til, ávallt tekið málaleitun-
um hans vel og stundum eitthvað reynt að að-
hafast.
Nú vill svo til, að á sama tima og þessi heims-
frægi snillingur dvelur á Islandi og leyfir íslend-
ingum að njóta listar sinnar er islenski utanrik-
isráðherrann, Einar Ágústsson, i opinberri
heimsókn i Sovétrikjunum. 1 heimsókninni hef-
ur hann rætt við flesta helstu ráðamenn Sovét-
rikjanna — þá menn, sem ekki hafa viljað leyfa
Ashkenazy feðgunum að hittast og Vladimir
Ashkenazy hefur beðið islensku rikisstjórnina
að reyna að hafa áhrif á.
Þegar Einar Ágústsson kemur heim úr för
sinni til Sovétrikjanna mun Alþýðublaðið spyrja
hann, hvað honum hafi orðið ágengt i málum
þeirra Ashkenazyfeðga. Alþýðublaðið mun
spyrja utanrikisráðherrann við hvaða forystu-
menn Sovétrikjanna hann hafi rætt þetta mál,
hverjar undirtektirnar hafi verið og hvort utan-
rikisráðherranum islenska hafi tekist að leysa
það verkefni, sem Alþýðublaðið hefur marg-
sinnis skorað á hann að fylgja fast eftir — að fá
heimild sovéskra stjórnvalda fyrir David
Ashkenazy til þess að heimsækja son sinn og
tengdadóttur á íslandi.
Það er ekki aðeins Alþýðublaðið, sem hefur
mjög eindregið skorað á islensk stjórnvöldogþá
fyrst og fremst Einar Agústsson, sem verið hef-
ur utanrikisráðherra tveggja rikisstjórna, að
bregðast vel við liðveislubón hins Islenska rikis-
borgara, Vladimirs Ashkenazy. 011 þjóðin, sem
fengið hefur að njóta hæfileika og fórnfýsi þessa
dáða listamanns, hefur tekið undir þá áskorun.
Það er heldur ekki að tilefnislausu. I fyrsta lagi
eigum við Islendingar bágt með að skilja það
furðulega háttalag sovéskra stjórnvalda að
meina feðgunum að hittast. I öðru lagi gerum
við okkur það ljóst, að Vladimir Ashkenazy á
það margfaldlega skilið af málsvörum okkar að
þeir fylgi þessu baráttumáli hans fast fram og
nú hefur Einar Ágústsson einmitt haft eitthvert
það besta tækifæri til þess, sem boðist hefur.
Hvernig hefur það verið notað?
lalþýðul

ÁTÖKIN UM
PAX-forlagið i Noregi hefur ný-
lega gefið út i norskri þýðingu bók
eftir franska prófessorinn Jena-
Marie Chevalier þar sem höfund-
ur gerir úttekt á þeim atburðum
sem leiddu til hinnar miklu verð-
hækkunar á oliu og leiðir getum
að þvi, hvernig hún orsakaðist og
hvaða öfl stóðu á bak við. Bókin
heitir i norsku þýðingunni ,,Det
nye spil om olien” og hefur vakið
milla athygli meðal þeirra, sem
reynt hafa að átta sig á atburð-
burðunum,sem leiddu til oliu-
kreppunnar og hvaða þátt hinir
alþjóðlegu auðhringar áttu i
leiknum.
t bókinni er tekin viðmiðun af
beim breytingum á heims-
markaðsverði á oliu, sem átti sér
stað á árunum 1970—1974. A
nokkrum árum fjór-fimmfaldað-
ist heimsmarkaðsverðið á oliu,
helstu oliuframleiðslulöndin þjóð-
nýttu oliuframleiðsluna, sem
áður hafðu verið i höndum fjöl-
margra fyrirtækja, oliufélögin
misstu verulega sin pólitisku itök
en þau færðust aftur á móti yfir til
oliuframleiðslulandanna, sem
urðu mjög áhrifarik i alþjóða-
pólitik. Aburðirnir i kjölfar oliu-
kreppunnar svonefndu veturinn
1973—1974 komu almenningi og
jafnvel sumum rikisstjórnum
vestrænna landa gersamlega á
óvart.
Chevalier bendir á það i bók
sinni, að þessir atburðir hafi ekki
gerst af hendingu, heldur hafi
þessi þróun verið rökrétt fram-
haldafþeim aðstæðum,sem riktu
á heimsmarkaði varðandi oliuna.
Olian hafði verið tiltölulega ódýr
og það leiddi til þess, að oliunotk-
un vestrænna landa jókst mjög.
Bein afleiðing af þvi varð svo að
sjálfsögðu stöðugt meiri eftir-
spurn eftir oliu. Sú eftirspurn
hlaut að þrýsta á oliuframleiðslu-
rikin og loks var sá þrýstingur
orðinn of mikill. Þá tóku þessi riki
málin i sinar hendur. Olian varð
ekki lengur ódýr. Oliufélögin sáu
þessa þróun fyrir i lok sjöunda
áratugsins. Þess vegna hófu þau
leit að nýjum oliulindum — m.a. i
Norðursjónum — þar sem
vinnslukostnaður var og er miklu
meiri en áður hafði viðgengist.
Mikilvægasta afurðin.
Olian er nú mikilvægasta af-
urðin á heimsmarkaðinum.
Mikilvægi þessarar afurðar bæði
til friðsamlegra nota og til hern-
aðarnota gerirþað að verkum, að
oliuvinnsla hefur orðið mikla
pólitiska þýðingu. Chevalier
segir: „Arðsemi oliuframleiðsl-
unnar er svo mikil og olia er svo
mikilvægt hráefni fyrir fram-
leiðslu iðnvæddra rikja, að saga
oliunnar og oliuvinnslunnar er
nátengd efnahagslegri og
pólitiskri valdaforsjá stórveld-
anna og þjóðfrelsisbaráttu i smá-
rikjunum. Oliufölun iðnvæddra
landa hefur sina pólitisku hlið.
Stórveldin reyna að koma á lagg-
irnar og viðhalda skilningsrikum
rikisstjórnum i oliuframleiðslu-
löndum. Þær fá frá þeim vopn eft-
ir þvi, hve hlýðnar þær eru.”
Séu aðrar orkulindir teknar til
samanburðar, þá er ódýrt að
framleiða oliu og flytja hana á
milli staða — t.d. miðað við orku-
framleiðslueiningu. Þetta merk-
ir að bil er á milli framleiðslu-
verðs og söluverðs og það bil geta
menn nefnt oliugróðann. Kenning
Chevaliers er sú, að hvernig þessi
oliugróði er fenginn og hvernig
notaður, geti gefið skýringar á
þeirri þróun, sem orðið hefur i
oliuframleiðslu i heiminum á
undanförnum árum. Olíugróðinn
er samtala af tekjum og hagnaði,
sem fást af öllum framleiðslu-
stigum oliunnar — allt frá vinnslu
hráoliu til flutninga, vinnslu hrá-
oliunnar i bensin og annað
„fínna” eldsneyti og gerfi-
efnaframleiðslu úr úrgangsefn-
um. Hversu mikill hagnaðurinn
• er af hverju þessara stiga fer eftir
þvi hvort og þá að hve miklu leyti
önnur efni geta þar komið i stað
oliunnar.
Chevalier greinir timabilið
1859—1970 sem fyrsta oliutimabil-
ið, en þá fór kostnaður við oliuleit,
oliuframleiðslu og oliuflutninga
stöðugt lækkandi. Myndun fjöl-
þjóðlegra oliufélaga varð til þess,
að oliuverðið lækkaði ekki að
sama skapi vegna þess, að oliufé-
lögin náðu einokunaraðstöðu og
gátu ákveðið heimsmarkaðsverð-
ið á oliu eftir eigin geðþótta. Þetta
merkti, að oliugróðinn — mis-
munur á framleiðslukostnaði og
söluverði — fór vaxandi.
Jafnframt þvi sem oliugróðinn
jókst gátu oliufélögin beitt verð-
ákvörðunun á oliu i siauknum
mæli sem vopni gegn öðrum teg-
undum af orku og beinlinis stuðl-
að að þvi, að aðrar orkulindir
væru ekki taldar jafn hagkvæm-
ar. Afleiðingin af þessu varð sú,
að oliunotkun i Vestur-Evrópu,
Japan og Norður-Ameriku
þrefaldaðist á áratugnum
1960—1970 enda þótt orkunotkun
á þessu svæði yxi aðeins um 67%
á þessum tima. Þannig urðu iðn-
aðarþjóðfélögin sifellt háðari inn-
fluttum orkugjöfum — og oliufé-
lögum. En þessi þróun leiddi
einnig til meiri eftirspurnar-
þrýstings —og jók þar með þrýst-
inginn á oliuframleiðslulöndin i
Miðjarðarhafsbotnum og i
Norður-Afriku. Fyrir oliufram-
leiðslurikin var ástandið aftur á
móti ekki fýsilegt. Jafnframt þvi
sem stöðugt meiri olia var unnin
þar úr jörðu lækkuðu tekjur oliu-
framleiðslurikjanna pr. tonn af
hráoliu. Oliuframleiðslurikin
höfðu hins vegar mjög takmark-
aða möguleika á þvi að vernda
hagsmuni sina svo lengi sem
kostnaðurinn við oliuleit og oliu-
vinnslu fór stöðugt minnkandi.
Tilraunir af þeirra hálfu til þess
að koma á einhverju lágmarks-
verði á hráoliu hefðu oliufélögin
getað ónýtt vegna þess, að þau
höfðu — vegna oliugróðans — að-
stöðu til þess að undirbjóða.
Kenning Chevaliers er sú, að
árið 1970 hafi alger bylting átt sér
stað. Þá hafi Jtostnaðurinn við
oliuleit og oliuvinnslu farið að
vaxa. A þessari kenningu byggir
Cevalier svo skýringar sinar á or-
sökum hinna miklu oliuverð-
hækkana, valdatapi oliufélag-
anna og auknum pólitiskum ítök-
um oliuframleiðslulanda.
ódýra olían búin.
Chevalier telur, að þegar við
lok sjöunda áratugsins hafi oliu-
félögunum verið orðið það ljóst,
að ódýra olian myndi ekki endast
nema 10—15 ár i viðbót, og að
vinnsla nýrra oliulinda myndi
verða mun dýrari. Raunar kom
þetta fram laust eftir 1960 þvi þá
fóru oliufélögin að fá áhuga fyrir
liklegum oliustöðum, þar sem
oliuvinnsla yrði þó til mikilla
myna dýrari, en á þeim stöðum,
þar sem olia var þá unnin.
Til dæmis voru fyrstu leyfin til
oliuleitar i norska landgrunninu
gefin árið 1965. Á þeim tima hefði
kostnaðurinn við oliuvinnslu i
Norðursjó verið álika mikill og
söluverðið, sem þá gilti á hráoliu.
Oliufélögin hafa e.t.v. reiknað
með, að unnt yrði að lækka
vinnslukostnaðinn með nýrri
tækni, en þá þegar hljóta þau að
hafa reiknað með talsvert
miklum verðhækkunum á oliu i
náinni fratið. Ella hefði vart
borgað sig fyrir þau að hefja
undirbúning að oliuvinnslu i
Norðursjó.
Árið 1970 hafði heimsmarkaðs-
verðið á oliu náð lágmarki og
eftirspurnin var orðin svo mikil,
að gæta fór verðþenslu. Á árinu
1970 einu jókst eftirspurnin eftir
oliu i Vestur-Evrópu um heil 13%
og um 20% i Japan. Og nú fór að
borga sig að leita nýrra vinnslu-
leiða — t.d. i Norðursjónum. Enn
var hlutfall vinnslukostnaðar þar
og heimsmarkaðsverðs á oliu þó
þannig, að vinnslan hefðu vart
getað borgað sig. En þá bættist
það ofan á, að miklar skemmdir
urðu á oliuleiðslum I Sýrlandi og
urðu þær til þess, aö um stund
stöðvuðust oliuflutningar frá
Saudi-Arabiu til Miðjarðarhafs-
ins. Afleiðingarnar urðu þær, að
olian fór að hækka i verði, i fyrsta
sinn frá árinu 1947 (aðeins ein
undantekning: veturinn
1956—1957 eftir Suezmálið). Arið
1970 markar þvi timamót. Heims-
markaðurinn fer að snúast selj-
endum oliunnar i hag.
Þegar til lengdar lét varð þessi
þróun þó oliuframleiðslurikjun-
um meira til framdráttar, en
oliufélögunum sjálfum. Lybia
reið á vaðið og tókst að fá fram
hækkun á oliuverði og sköttum til
oliuframleiðslulandanna og nú
fóru oliufélögin að gera ráð fyrir
þvi i útreikningum sinum að
þurfa að borga oliuframleiðslu-
rikjunum meira fyrir vinnslu- og
söluréttinn. Og frá og með þeirri
stundu fóru samtök oliufram-
leiðslurikjanna — OPEC — að
hafa meiri áhrif.
Með þessum hætti fóru oliu-
framleiðslurikin að fá i sinn hlut
meira og meira af oliugróðanum.
Verðfall dollarans árið 1971 varð
hins vegar til þess, að rauntekj-
urnar af oliusölunni — og þar með
tekjur oliuframleiðslurikjanna —
minnkuðu aftur. Genfar-samn-
ingurinn frá þvi i janúar 1972
bætti þeim þó aftur þetta tap.
Barátta
olíuframleiðsluríkjanna.
Mörg oliuframleiðslurikjanna
höfðu lengi, barist fyrir þvi að fá
aukin itök i oliuvinnslunni og oliu-
framleiðslunni — draga það úr
höndum oliufélaganna. Þegar ár-
ið 1972 höfðu Alsir, Indónesia og
Venezuela þjóðnýtt oliufram-
leiðsluna i þessum löndum. t sátt-
mála, sem gerður var i New York
i október 1972 var afráðið, að oliu-
framleiðslurikin fengju i áföng-
um 51% eignaraðild að „sinni eig-
in” oliuframleiðslu gegn bótum,
sem þeim var ætlað að greiða til
oliufélaganna. Jafnframt var á-
kveðið, að bæði oliufélögin og
oliuframleiðslurikin skyldu fjár-
festa saman i nýjum oliulindum.
Chevalier telur, að þetta sam-
komulag hafi verið mjög hagstætt
fyrir oliufélögin vegna þess, að
þarna hafi þau i raun unnið
meira, en þau létu af hendi.
Einnig varð þetta samkomulag til
þess, að i raun urðu oliufram-
leiðslurikin að skila aftur til oliu-
félaganna og heimalanda þeirra
— einkum Bandarikjanna — tals-
verðu af þeim oliugróða, sem
komið hafði i hlut framleiðslu-
landanna. Á meðan hafði heims-
markaðsverð oliu haldið áfram
að hækka, og Chevalier telur, að
hlutur oliufélaganna i oliugróðan-
um hafi vegna New-York sam-
komulagsins aukist úr 22,7% árið
1970 i 26,5% árið 1973. Oliufram-
leiðslurikin stóðu þvi sist betur að
vigi gagnvart oliufélögunum, en
áður.
Áhrif Yom-Kippur
striösins.
Styrjöldin I Miðjarðarhafsbotn-
um haustið 1973 var kærkomið
tækifæri fyrir oliuframleiðslurik-
in til þess að láta nú til skarar
skriöa. Ákvörðun arabarikjanna
um að hefta útflutning á oliu og
setja algert eða takmarkað bann
á oliuútflutning til ýmissa rikja
skóp nýjar aðstæður. Aður gerðir
samningar urðu nú marklitlir.
Frá þvi i janúar 1974 hafa oliu-
framleiðslurikin sjálf ákveðið
lágmarksverð oliunnar, sem nú
er þre—fjórfalt hærra, en áður.
Jafnframt hafa oliuframleiðslu-
rikin i siauknum mæli tekið sjálf
að sér oliuvinnsluna. Meö þessum
hætti hafa tekjur oliuframleiðslu-
Framhald á bls. 4
o
Föstudagur 11. apríl 1975.