Alþýðublaðið - 29.10.1979, Qupperneq 13

Alþýðublaðið 60 ára
13
Búíst til atlögu viö heimiii Óiafs Friörikssonar aö Suöurgötu 14. Húsiö stendur enn, þar er nú til húsa Heildverslunin Pétur Pétursson h.f.
HVÍTfl STRIÐIÐ 1921
HERNAÐARflSTAND út af rússneskum dreng
ólafur Friðriksson/ rit-
stjórí Alþýðublaðsins/ lenti
í nóvember 1921 í deilum
við yfirvöld/ sem íhalds-
menn óttuðust að væri upp-
haf kommúnískrar bylt-
ingar á Islandi. Neitaði
ólafur að verða við skipun
st jórnarinnar og land-
læknis um að senda úr
landi rússneskan dreng,
sem hann hafði ætlað sér
að ganga í föðurstað, en
reyndist vera haldinn
smitandi augnsjúkdómi.
Var vopnað lið óbreyttra
borgara sett lögreglunni til
aðstoðar, drengurinn
sótturmeð valdi og sendur
utan, en Ólafur fangels-
aður.
Forsaga þess máls er sú, aö
Ólafur sótti þing Komintern
(Alþjóöasambands kommúnista)
1921 í október í Moskvu enda mun
hann hafa hallast aö kommún-
isma á þessum árum þótt hann
hyrfi siöar frá honum. Frá Rúss-
landi haföi hann meö sér son
þekkts verkalýösforingja, sem
rússneskir „hvitliöar” höföu
tekiö af lifi. Var drengurinn 15
ára gamall og hét Nathan Fried-
mann. Fannst Ólafi hann óvenju-
lega skynsamur, og aö sama
skapi ötull.
„Trachoma".
Viö læknisskoöun kom i ljós, aö
drengurinn haföi augnsjúk-
dóminn „trachoma”, sem
útbreiddur var á þeim tima I
Suöur og Austur-Evrópu, en
sjaldgæfari i öörum löndum.
Þessi sjúkdómur var talinn
smitandi, ef tár eöa útferö úr
augum hins sjúka kæmust i augu
manns. Þvi var þess gætt, aö ekki
notuöu aörir sömu handklæöi og
vasaklúta og „trachoma”-
sjúklingar, en þeir voru hvergi i
heimi einangraöir. Sjúkdómur
þessi getur valdiö sjóndepru eöa
eins og þáverandi landlæknir
sagöi, gerir menn, hálfblinda eöa
meir. Drengurinn gekk til augn-
læknis daglega og var hellt og
smurt meöulum i augu hans. Fór
honum fljótlega aö batna af meö-
feröinni.
En brátt fóru aö ganga kvik-
sögur i bænum um sjúkdóm
drengsins. Var þaö mál manna,
aö sjúkdómurinn væri bráösmit-
andi og afar hættulegur. Sögöu
sumir aö drengurinn væri haldinn
lekanda, aörir sýfilis. Fjeldsted
augnlæknir, sem skoöaði
drenginn, lagöi til viö landlækni,
sem þá var settur Guömundur
Hannesson, aö honum yrði visaö
úr landi. Taldi Ólafur Friöriks-
son, aö ótti manna vegna sögu-
buröarins hafi veriö undirrót
þessarar tillögu Fjeldsteds.
Landlæknir tók undir tillöguna og
kom henni á framfæri viö
stjórnarráöiö. tlrskuröaöi lands-
stjórnin, aö drengurinn skyldi
fara utan meö Botníu þann 18.
nóvember.
Pólitískar ofsóknir?
Ólafur Friðriksson neitaöi aö
veröa viö þessari kröfu. Skrifaöi
hann grein i Alþýöublaöiö þann
17. nóvember, þar sem hann gerir
grein fyrir sinu máli. Ólafur segir
að greinarlokum :Hér á aö fremja
hrópleg rangindi, og af því ég álit,
aö þaö eigi að fremja þau á
þessum dreng af þvl, aö hann á
migaö, þá ætla ég aö nota allar
aðferöir, og hverja þá, sem hent-
ugust virðist, til þess aö þessi
rangindi veröi ekki framin á
drengnum.”
Lögreglunni var nú faliö aö sjá
til þess aö drengurinn færi með
Botniu daginn eftir, þ.e. 18.
nóvember. Var Olafi Friörikssyni
tilkynnt, aö drengurinn yröi
sóttur til hans meö lögregluvaldi.
Bardagi i Suðurgötu.
Um klukkan eitt eftir hádegi
þann 18. nóvember hóf lögreglan
húsrannsókn aö heimili ólafs aö
Suöurgötu 14. Eftir langa leit
fannst drengurinn. En lögreglan
komst ekki meö hann nema rétt
niöur fyrir tröppurnar. Þá var
hann tekinn af lögreglunni og
fluttur inn i húsið aftur. Munu þar
hafa veriö aö verki vinir ólafs,
aöallega Dagsbrúnarmenn neöan
frá höfn og af öörum vinnu-
stöðum, sem frétt höfðu, hvaö um
væri aö vera og hraöaö sér á vett-
vang.
Laust i bardaga meö þeim og
lögreglunni og hjálparliöi hennar,
sem skipað var mönnum úr Skot-
félaginu undir forustu Axels
Tuliniusar og nokkrum úr bruna-
liöi bæjarins. Var þetta lið allt
vopnaö kylfum, en aö sögn ólafs
Friörikssonar voru það aöallega
varaliösmenn sem böröu menn
niöur meö kylfum. En allt kom
fyrir ekki, og varð lögreglan aö
láta I minni pokann I þessari
atrennu.
Æsing á báða bóga.
Eftir þetta var búist viö stórtfö-
indum, Morgunblaðiö stagaöist á
byltingu og blóðsúthellingum ,sem
þvi sýndist vera I vændum. Var
og sagt, aö Ólafur Friöriksson
hefði sett upp skrifstofu I húsi
sinu og innritað fjölaa manna I
„varaliö” sem ætti aö taka þátt i
frekari mótspyrnu gegn rikis-
stjórninni. Var og haft fyrir satt,
aö eftir þessi tiöindi hafi hafst viö
varöflokkar i húsi Ólafs Fribriks-
sonar jafnt nætur sem daga.
Alþýðuf lokkurinn hlutlaus.
Flokksbræður Ólafs Friðriks-
sonar sáu, aö ef þessu máli væri
haldiö til streitu af Alþýðu-
flokknum annars vegar og yfir-
völdunum hins vegar, hlytu
afleiðingarnar aö vera þær, aö
hernaðarástand skapaöist i
bænum. Þvi var þaö, aö fulltrúa-
ráö verkalýösfélaganna i Reykja-
vik kaus nefnd til aö bera sáttar-
orö á milli ólafs Friörikssonar og
stjórnvalda. Lagöi nefndin til aö
miölun yröi reynd, og féllst
stjórnin á tilboð nefndarmanna,
en ólafur Friöriksson hafnaöi
hverri miölun.
Aö kvöldi 21. nóvember var svo
haldinn sambandsstjórnarfundur
Alþýöuflokksins, og lögöu allir
stjórnarmeðlimir, aörir en
ólafur, fast aö honum aö taka
sáttaboöum nefndarinnar, en
árangurslaust. Aö lokum var
samþykkt eftirfarandi ályktun:
„Sambandsstjórn Alþýðusam-
bands íslands lýsir yfir þvi, aö
hún telur brottvisunarmál rúss-
neska drengsins einkamál ólafs
Friðrikssonar, en eigi flokks-
mál.” Var þessi ályktun birt i
Alþýðublaöinu daginn eftir. Var
Ólafur jafnframt settur frá rit-
stjórn blaösins, en Jón Baldvins-
son, forseti sambandsstjórnar
Alþýðuflokksins, skráður
ábyrgöarmaður um sinn.
/, Hvíta liðið".
Ymsir ungir menn I bænum
stofnuöu eftir hiö misheppnaöa
brottnám rússneska drengsins
sjálfboöaliö til aö aöstoöa lög-
regluna. Munu þetta einkum hafa
veriö verslunap-og iþróttamenn.
Alþýöublaðiö telur Skotfélag
Reykjavikur og landsmálafélagið
Stefni hafa nær eingöngu átt þátt i
stofnum þessa liðs. Auökenni liös-
manna var hvltt bindi um hand-
legginn, og var þetta kallað
„hvita liðiö”.
Varö þessi flokkur allfjöl-
mennur, yfir 400 manns. Var
flokkurinn æföur og honum
skipaö I liðssveitir. Flokkurinn
neitaöi aö starfa undir stjórn Jóns
Hermannssonar lögreglustjóra.
Skipaöi þá rikisstjórnin sérstakan
lögreglustjóra til bráöabirgöa,
Jóhann P. Jónsson, skipherra á
varöskipinu Þór. Jóhann haföi
fyrr á árum verið sjóliösforingi i
danska hernum.
Atlagan að ólafi Friðriks-
syni.
Snemma aöfaranótt þess 23.
nóvember 1921 var settur
vopnaöur vöröur viö stjórnar-
ráöiö, íslandsbanka, bústaö for-
sætisráðherra og viöar um bæinn.
Umferð var og bönnuö á einstaka
staö. Iönaöarmannahúsiö (Iönó)
haföi veriö tekiö á leigu af rlkis-
stjórninni fyrir höfuöstöövar
„hvita liðsins”. Þar stóöu fyrir
framan dyrnar allmargir
vopnaöir varömenn. Safnaöist
fjöldi manns saman I Iönó um
morguninn. I Góðtemplarahúsinu
var komið fyrir ýmsum hjúk-
runargögnum, sjúkrabörum,
sáraumbúöum o.fl. þvi búist var
viö höröum átökum, jafnvel
blóöugum.
Klukkan langt gengin eitt eftir
hádegi hófst svo atlagan. Ein
sveit úr hvitaliöinu, 40 manns, fór
aö baki húsi ólafs og umkringdi
þaö, en önnur sveit kom framan
aö húsinu. 20 manns af þvi liði,
sem atlöguna geröi, var vopnaö
rifflum, hinir voru vopnaöir bar-
eflum.
Lögreglustjórinn”, Jóhann
Jónsson, gekk nú meö nokkra
menn aö húsinu, sem var lokaö,
og lét brjóta þaö upp. Siöan var
ólafur Friöriksson, kona hans,
rússneski drengurinn og 13 aðrir
teknir fastir, þeirra á meöal
Hendrik Ottósson. Ólafur og einir
6-8 aörir voru settir i járn. Konan
og drengurinn voru flutt niöur I
Iönó og þaöan upp i franska
spitalann. Hinir voru fluttir i bif-
reiöum upp i tugthús.
Enginn mótstaöa var gerö og
húsrannsókn leiddi I ljós, aö
enginn vopn voru I húsinu, gagn-
stætt þvi, sem haldiö haföi veriö
fram. öll sendibréf og skjöl Ólafs
Friðrikssonar og konu hans voru
tekin og afhent „aðstoöar-
lögreglustjóra” eins og hann kaus
nú aö kalla sig.
Handtökum var haldiö áfram
um daginn, og voru alls hand-
teknir 28 mafns. Réöust hvitliöar
inn i hús viös vegar um bæinn og
leituðu aö mönnum bæöi á
heimilum þeirra og utan.
Óþörf harka.
Alþýöublaöiö skrifar um
atlöguna aö Ólafi daginn eftir, og
segir m,a. aö dagurinn sá muni
vafalaust veröa talinn einn hinn
viðburöarikasti dagur I sögu
Islands á siöari öldum. Siöan
segir blaöiö: Allir skynsamir og
friösamir menn höföu búist við
þvi, aö aöför sú að Ólafi er vænst
var aö gerö yröi, myndi veröa
gerö meö gætni og án þess aö
raska friöi manna, og búa lifi
þeirra og limum hættu. Þaö var
vitanlegt, aö ólafur haföi aöeins
örfáa menn á heimili sinu, og það
flest unglinga og drengi, og aö
Alþýöuflokkurinn haföi lýst hlut-
leysi sinu. Hver maöur meö fullu
vita gat þá talaö um uppreisn? En
þó er aö fariö, eins og um upp-
reisn liösterks mannsafnaöar
væri aö ræöa.”
Hernaðarástand.
„Hvita liöiö” var viö öllu búiö
eftir handtöku Ólafs og
félaga hans. Sterkur vöröur var
vR)a um bæinn aö kvöldi hand-
tökudagsins og nóttina eftir, og
enn vöröur á ýmsum stööum
daginn eftir. Fundahöld voru
bönnuö, og kvikmyndahúsin
lokuö. Simskeyti voru skoðuö og
stöövuö ef hvitu hersveitinni, eins
og Alþýðublaðiö kallar hana, þótti
rétt. Einungis meölimum hvitu
hersveitarinnar var leyft að fara
hvert sem þeim sýndist I bænum
aö sögn Alþýðublaösins, og alls
staöar voru; njósnarar útsendir
frá henni. Jafnvel simtöl innan
bæjar bárust inn á fréttastofu
hvitu hersveitarinnar, segir
Alþýöublaöiö.
Alþýöuflokksmenn voru aö
vonum mjög órólegir yfir hvita
liöinu. Alþýöublaöiö spyr foringja
þess, Jóhann Jónsson, þ. 24. nóv.,
hvort ekki sé ætlunin aö leggja
þetta liö niöur tafarlaust. Jóhann
svarar: „Ég býst viö aö liöiö
veröi haft þaö mikiö fyrst um
sinn, aö óróa sé hægt aö bæla
niður ef koma skyldi upp.”
En byltingin lét ekki á sér
kræla. Þann - 24. nóvember,
tveimur dögum eftir atlöguna aö
Ólafi, nam „aðstoöarlögreglu-
stjórinn I Reykjavik” úr gildi
„tilskipun þá er borgarar hafa
fengið um aö aöstoða lögregl-
unna.” Hernaöarástandi var
aflétt.
Bolsivíkahræðslan.
Alþýöublaöiö skýrir atburöina
meö móöursjúkri hræöslu af hálfu
andstæöinga Alþýðuflokksins.
„Yfirleitt má segja”, segir
blaöiö, „ aö æsingar þær, sem
oröiö hafa i þessu máli stafi allar
af þvl, aö andstæöingar Alþýöu-
flokksins hafa nú um langan
aldur verið dauðhræddir viö
stjórnarbyltingu af flokksins
hálfu, og þaö þótt vitanlegt sé, aö
hér séu mjög fáir bolsivikar og
jafnvel þeir fáu sem kunna aö
vera hafi alls ekki ætlað sér aö
gera byltingu. Þessari hræöslu
veldur aðallega fákræöi hinnar
svonefndu yfirstéttar um verka-
lýðsmál og bardagaaöferöir al-
þý lunnar um allan heim i baráttu
hennar við „auðvaldiö og þó
sérstaklega ókunnugleik á hug al-
þýöunnar I þessu landi. Morgun-
blaöiö aöal auövaldsblaöiö hefir
aliö á þessari hræöslu um langan
aldur I þeim einum tilgangi, aö
tálma hinni sivaxandi jafnaöar-
stefnu i landinu...
Aö vandræöi hafa ekki hlotist
meiri af þessu máli en oröin eru,
er eingöngu aö þakka framkomu
Alþýöuflokksins. Vegna afstööu
hans i málinu var hægt aö fram-
kvæma brottnám rússneska
drengsins.”
Málalok.
Ollum þeim mönnum, sem
handteknir voru „hvita daginn”
var sleppt lausum fljótlega, nema
Ólafi og Hendrik Ottóssyni. Sumir
þeirra a.k. voru spurðir aö þvi I
lögreglurannsókn, hvort þeir
væru bolsivikar, og hvort þeir
vildu gefa drengskaparheit sitt
upp á aö fylgja ekki Ólafi Frið-
rikssyni framvegis.
Rússneski drengurinn, Nathan
Friedmann, var sendur til Dan-
merkur meö Gullfossi 28.
nóvember. Daginn eftir var svo
Hendrik Ottosson látinn laus, og
þ. 30. var ólafj Friörikssyni
sleppt. Haföi hann einskis matar
neytt þá 8 daga, sem hann var i
varöhaldinu, aöeins drukkiö heitt
vatn.
Jón Baldvinsson var ábyrgöar-
maður Alþýöublaösins til 4. des-
ember. Þá var Hallbjörn Hall-
dórsson ritstjóri blaðsins nokkra
daga, 5. til 10. desember. Þann 11.
desember tók Ólafur Friöriksson
aftur við ritstjórn Alþýðinlaðsins
(Heimildir þessarar saman-
tektar eru, auk Alþýöublaösins,
öldin okkar.)