Alþýðublaðið - 14.12.1979, Qupperneq 12

12
JÓLABLAÐ
Ævintýri
eftir Ólaf Torfason
Um höfundinn:
olafur Torfason. Fæddur 1947 í Reykjavtk.
Stúdent frá MR 1969. Kvikmyndafræði við
Kaupmannahafnarháskóla 1970-1973. Frá 1975
kennari í Stykkishólmi. Handleikur stundum
verkfæri rit ritlistan myndlistar, Ijósmynd og
kvikmynda. Kvæntur Signýju Pálsdóttur. Þrjú
börn.
I. Svo er sagt, aö um áriö hafi Félag
islenskra Landsbókavaröa fariö fræöi-
leiöangur og söfnunar austur á Héraö.
Ekki var gleymt aö skemmta sér á leiö-
inni. Siöasta dúndurkvöldiö þóttist yngsti
vörðurinn eygja einkennilegt kvikindi
skreiöast um meö fimm eintök af blaöinu
„Austurland” f kjaftinum. Datt ný-
græöingnum strax í hug, aö þetta kynnu
aö vera fágæt eintök og bar þaö undir hina
eldri. Smöluöust Landsbókaveröir um
dýriö meö hlátrasköllum, en þaö rann
haröan. Einn ók i humátt eftir þeim á
stórri sendiferðabifreiö, sem leigö haföi
veriö til suðurflutnings bóka-, bréfa- og
handritagjafa úr sýslunni.
Skepnan hljóp á fjórum fótum, var lág-
fætt, snögghærð likt og selur, steingrá.
Hausinn var flatvaxinn, nasirnar fnæstar
og snörlaði í þeim. Leikurinn barst að bæ
þeim, sem Brekkugeröi nefnist og stendur
viö Lagarfljót. Var nú af þátttakendum
dregið. A tanga vestan bæjarins gómuðu
veröir skepnuna i þann mund, sem hún
bjóst til að mjaka sér ofani. Heitir þar
Bauiutangi. Dröslaöist samkoman uppi
sendiferöabifreiöina. Haföi ófreksjan þá
(etiö eintökin.
Brátt skildu verðirnir, að þetta var
Lagarfljótsorrourinn. Þeim fannst hann
furöu viðkunnarlegur. Akváðu félags-
menn samstundis i atkvæöagreiðslu meö
lófaklappi aö færa islenska rikinu orminn
aö gjöf. í þægilegri sigurvimu ræddu þeir,
hvernig annast skyldi afhendingu gjafar-
innar. En skyndilega var kyrrðin rofin,
elsti vörðurinn áttaöi sig á þvi, að ljós-
mynda bæri orminn nýveiddann, til
samanburðar siðar meir. Þvi filvitað er,
að sækýr og skrimsl en þó einkum nykrar,
breyta sér snögglega á ýmsa vegu að eig-
in vild. Hefir þvi fólki oft sýnst sitt hvaö,
er á gaf aö lita fyrirbæriö, sem i almanna-
rómi hlaut nafniö Lagarfljótsormur.
Skutu verðir varfærnislega til hurð á
hliö bilsins og smelltu viðstöðulaust af
Polaroid-myndavél með leifturglampa. A
litljósmyndinni, sem framkallaðist strax,
sást glöggt, hvert öfugmæli það er i þjóö-
sögum aö hófar nykursins snúi allir aftur.
Þó opinberaöi myndin enn ljósar aö
skrimsliö úöaöi skefjalaust i sig lesmáls-
gjöfum Héraösbúa. Veröirnir svitnuðu.
Þeir fóru nú aö öllu meö leynd. Ekki
þótti ráölegt aö láta uppskátt viö
sveitavarginn, hver afdrif ritanna höföu
orðiö. Var ekiö rólega i átt til höfuð-
borgarinnar. Gafst nógur timi til um-
ræöna. Dýriö geymdist vel I sendiferða-
bifreiðinni, enda fóöur ekki af skornum
skammti. Innvigtuð i sendibilinn og rút-
una voru upphaflega tæp 900 kilógrömm
ritmáls, vógu þar mest skáldsagnahand-
rit og ljóöabálkar ellidauöra land-
búnaöarverkamanna. Til þess var tekiö
aö á móts viö Ferstiklu i Hvalfirði neitaði
skepnan sér, eftir nokkra umhugsun um
aö bryöja allan „Esóp Grikklandsspek-
ing”, sem Vigfús Þormar I Geitageröi i
Fljótsdal, haföi gefiö, rétt bragöaöi á upp-
hafi handritsins, en svo var eins og þaö
blygðaöist sin
Þetta kom sér vel, þvi dr. Landsbóka-
vöröurinn.sem ekki var i leiðangrinum og
hefur alltaf veriö i nöp við Lagarfljóts-
orminn mundi dýrinu þessa tryggö við
griska menningu. En um þann mann er
höfð sú dæmisaga, aö fyrst faðir hans fékk
þvl til leiöar komiö, aö griskukennsla var
afnumin á menntaskólastiginu á tslandi,
lét sonurinn ekki nægja aö læra grisku,
heldur aflaði sér doktorsnafnbótar fyrir
afburöa kunnáttu I þeirri tungu.
Veröirnir ályktuöu samhljóöa á Holta-
vörðuheiöi, að félag þeirra skyldi eiga
orminn og varöveita. Bókuðu þeir i
fundargerö aö veiöi þessi „staöfesti gildi
þjóölegra almannafræöa”. Sagnfestu-
mönnum;bættu þeir við, veittist hér „ekki
óverulegur liösauki”. þegar nú aflaðist i
bókstaflegum skilningi „áþreifanleg sönn-
un þess, aö munnleg geymd, siðar
skrásett og varöveitt I fjölda handrita
sýnir ævinlega styrk sinn, þegar hinar
sögulegu aöstæöur eru fyrir hendi.” Rikti
mikill einhugur i bifreiðinni.
Þegar til Reykjavikur kom, stungu
bókaveröir skrímsli sinu, dösuöu af
offylli, i kjallara Safnahússins viö
Hverfisgötu. Hótuöu þeir bilstjórunum, aö
ef þeir létu fréttina leka út, yröu allar ætt-
fræöiheimildir um þá á Þjóöskjalasafni
eyðilagöar. Fór siöan hver til sins nátt-
staðar.
Um dagmálabil morguninn eftir, þegar
félagiö mætti i kjallarann til ráöstefnu
um framtið Lagarfljótsormsins, var að-
koman óhugananleg. Þrátt fyrir lokaöar
dyr hafði ormurinn velað um bóka-
geymslurnari hillum saman og hrifsaö
flygsur þjösnalega úr ritrööunum og engu
hlift, hvorki vögguprenti né pappakössum
utan af vinflöskum.
— Kill him! æpti sá, sem stundaö haföi
framhaldsnám i Bandarikjunum.
— Hafið þér ekki, spurði annar, tekið
eftir þvi, að þetta er kvendýr?
Þaö varð að fljótaráöi Félags islenskra
Landsbókavaröa, aö halda hneyksli þessu
stranglega leyndu og opinbera dýriö
hvergi. Geymir félagiö siöan Lagarfljóts-
orm sem hvert annaö gæludýr i Safnahús-
inu sínu. Þeir varöanna sem mótuöust á
nýbýlisdögunum viö Náttúrugripasafniö i
byggingunni, söknuöu ævinlega vinar i
staö, eftir að uppstoppiö flutti inná
Hlemm. Margir höföu fariö á mis viö hús-
dýr i æsku og tóku miklu ástfóstri viö
kvikindiö.
Þó svo ætti að heita i samþykktum
félagsfundar, aö verðirnir legöu i
kjallaranum drög að skrimslafræði, fór
timinn i sprell. Or þeirri dægrastyttingu
fékkst alltént sú niðurstaða, aö væri
ormurinn ekki hreinræktaöur nykur, þá
ætti hann — eða hún, réttara sagt, — að
minnstakosti kyn aö rekja i þann ættbálk.
Til dæmis haföi hún þá sérstöku náttúru
nykranna, að geta boriö svo marga menn
sem húnvildi, þvi hún stækkaöi jafnskjótt
að þvi skapi, sem fleiri verðir voru á baki
henni. Ennfremur varð deginum Ijósara,
aö hún lagöi sér aldrei til munns annað
lesmál en þaö, sem rækilega haföi veriö
handfjatlað og vætt svita.
II.
Skirðu þeir kúna Bólgu, sökum hæfi-
leika hennar til að tútna út, þegar viö
þurfti. En slá varð varnagla vegna gömlu
varöanna og áminna þá sérstaklega, þvi
sá sem vill riða nykur sér aö bagalausu,
má aldrei nefna núll, meöan hann er á
baki honum, eöa neitt þaö orö, sem N er
fyrsti stafur i, eins og Náttúrugripasafniö.
Ryöst þá nykurinn á hvaö sem fyrir er,
þangað til hann getur steypt sér ofani
heimkynnavatn sitt og á kaf meö reið-
mann eöa menn.
Búskapurinn gekk skikkanlega i byrj-
un. Dýriö naut ástúöarinnar. Einstaka
sinnum misstu veröirnir samt vald á
Bólgu, þegar hún varö frávita af gljá-
páppirsgræögi, en takmarkaðar birgðir
fyrirliggjandi. Geröist hún hávaðasöm og
ófyrirleitin. Beittu þeir henni þá beinlinis
á hillurnar. Skýrir það, hve erfiðlega
gengur að fá ýmsar bækur afgreiddar á
lestrarsal safnsins, þær hafa fyrir löngu
veriö afgreiddar i meltingarfærum
Lagarfljótsormsins.
Ekki fór hjá þvi, að fólk utan Félags
islenskra Landsbókavaröa yrði vart við
Bólgu. Af margvislegum ástæöum reynd-
ist brýnt aö innvigja bæði visindamenn,
iönaöarmenn og hreingerningskonur. En
til þess aö foröast fallgryfur rannsóknar-
blaöamanna var ekki nóg aö binda i
venjule gt þagnarheit, múta eða hóta. Meö
hliðsjón af tryggri læsingu launhelganna i
heföbundnum leynifélögum ákváöu veröir
aö sjóöa saman pottþétta stúku. Þetta
tókst prýðilega. Félagsskapurinn sem var
opinn manneskjum af öllum kynþáttum
og kynjum hlaut nafniö „Kúndalini”.
Upphaflega var fjölgaö i samsærisklik-
unni af hreinni verklegri nauðsyn. Auka
þurfti húsrými. Sumir gældu viö þá hug-
mynd aö afla Bólgu maka. Hljóð-
einangrun var áfátt. öryggiskerfi tak-
markaö. Fyrst i stað brutu, hjuggu og
grófu Landsbókaverðir i sjálfboöavinnu,
en þótt Bólga væri látin hjálpa til viö jarö-
vegsflutningana, þurfti um siöir fjölda
manns til aö koma efninu út úr húsinu.
Stúkusystkin voru látin bera mold og
grjót i vösum sinum, töskum og „bóka-
kistum”. Þaö var ekki fyrr en háttsettar
persónur i rikisgeiranum, litlar að
buröum, kynntust vigslum, lykiloröum og
leyndardómi „Kúndalini-stúkunnar no
1.”, aö hér varð á snögg breyting.
Borgarbúum til mikillar furöu var
skyndilega lyft úr Arnarhólnum kippkorn
norðan Landsbókasafnsins ókjörum jarð-
vegstonna. Opinberlega var tilkynnt, aö i
dínamitgjá þessari þyrfti nauösynlega aö
reisa höll yfir Seölabankann. . 1 undir-
djúpum hans áttu aö vera feiknarlegar
seölageymslur, „sökum sivaxandi pen-
ingamagns I umferö”. Kúndalini-systkin
höfðu hins vegar hugsaö sér þarna fram-
tiöaribúö Bólgu. Mikil voru vonbrigöi
þeirraog gremja, er mótmælaholskefla
fávisra borgara bremsaöi þetta plan.
Gjáin góöa horföi tóm mót himni árum
saman.
Flestum er kunnugt, að uppruni Lagar-
fljótsormsins er i þjóösögum talinn sá, að
stúlka vildi auka. fingurgull sitt og lagöi
þaö undir lyngorm. En I staö þess aö
hringurinn stækkaði, bólgnaöi ormurinn.
Loks sprengdi hann af sér öskjurnar og
lafhræddar hendur steyptu honum i
Lagarfljót. Og vist er um þaö, aö sterk eru
tengsl auös og Bólgu
Landsbókavöröurinn hefur iöulega veitt
litt dulinni óánægu sinni meö orminn
útrás I blaöa- og timaritsgreinum um
málefni Landsbókasafnsins. í Andvara
1969 vék hann opinskátt að þessum
tengslum Bólgu og bankanna I smellinni
allegóriu um mannnshöndina, meö 8
skýringarmyndum af fingrum.
í heiönum siö var rún sú, er Lögur nefn-
ist, tákn baugfingurs, Safnbóndinn telur I
Andvaragreininni höndina geta táknaö
þjóöfélagiö, en baugfingurinn „hina
riku”, bankaveldið eða hagfræðilega
ráöunautur rikisstjórnarinnar. Orörétt
segir hann svo:
„Þá vikur sögunni til þumalfingursins,
sem merkir i rauninni hinn bólgna eða
þykka fingur. — Neyti þumallinn aftur á
móti stööu sinnar og aflsog neyöi hina til
að beygja sig, svo aö gómar þeirra nemi
viö lófann, hrósar hann að visu sigri, en
árangurinn veröur, eins og vér sjáum,
aðeins krepptur hnefi, sem höndin mun
ekki sætta sig viö til lengdar”. En þumall-
inn segir Landsbókavöröurinn tákna
alþýöu landsins.
Vitanlega s já allir, að „þjóöfélagiö” —
höndin — i grein hans er litla þjóðfélagiö
hans sjálfs: Safnið, og „alþýöan” —
þumallinn — eru starfsmennirnir, eöa
nánar til tekið: Kúndalini.
Nýliðar fengu enga vitneskju fyrirfram
um markmiö stúkunnar, en flestir hugöu
hana vera bókmenntasinnað þjóöræknis-
félag. Siöasta stig vigslu var kynning
fyrir orminum. Leiddu reynd systkin
kandidatana inni rökkvaðan afkima,
likan göngunum i gömlu torfbæjunum. Lá
þar á troönu gólfi kálfskinn áritaö. Snæddi
Bólga handritið að fólkinu ásjáandi.
Grafarþögn rikti. Siðan voru vigsluþegar
látnir mata kvikindiö með árgjaldi sinu til
stúkunnar, sem skyldi greiöast i velktum
og mikiö notuöum hundraökrónuseölum.
En bankaseðlar voru þaö besta sem Bólga
fékk. Ekki var örgrannt um, að sumir ný-
vigðir teldu sig hreinlega hafa leiðst i
aðrar veraldir við athöfnina.
Helst olli hugaranrgi varöanna, hve
fækkaöi i bókageymslunum. Höföu þeir
mörg kerfisfræöileg undanbrögö, þegar
sótt var um aö skoða bókaeign safnsins.
Einn fullyrti til dæmis skriflega, aö drag-
súgur sem fylgdi tiöri opnun og lokun
dyra i eyjaloftslagi bráöskemmdi gömul
rit. meö rykslipun, rakaflutningi og
annarri „innanhússveðrun” sem hann
nefndi svo. En sorglega Iitið var til að
sýna af bókum og blöðum sem sögö voru i
geymslu út um allan bæ i lokuðu kössum,
þetta var ýmist uppétiö eða hlandblautt
eftir orminn. Sérkennileg gráma-yfir-
bragöfærðistmeö timanum á veröi safns-
ins, þvi þeir báru keim af dýrinu, sem var
oft forugt.
Einn varöanna útvegaði hrannir af út-
breiddasta dagblaöi landsmanna og vildi
kæta Bólgu. Sú varö þó raunin.aö skepn-
unni þótti hrár dagblaöapappirinn vondur
og seldi upp. Brenndu magasýrurnar allt
hár af höföi hins mistæka velgjöröar-
manns. Enda kom uppúr dúrnum, aö hér
var um að ræöa ólesnar umframbirgðir,
en Bólgu gast hvorki aö pergamenti
pappir né húöum, nema menn heföu
handfjatlað rækilega fyrst og vætt svita.
Ekki virðist samneyti varöanna við
Bólgu efla skerpu þeirra, og mörg störf á
safninu eru hæpin til eftirbreytni. Til
gamans má nefna ritaukaskrána, sem
löngum hefur veriö meginefni „Arbókar”
safnsins (Obbanum af upplagi hennar
gáfu þeir raunar Bólgu að éta). Gripa má
niður hvar sem er, prófum áriö 1969. Próf-
um liðinn HEIMSPEKI. Undir honum eru
t.d.skráð: Afengislögin.Prófum flokkinn
FARGAR LISTIR. sérflokkinn
húsageröarlist/myndlist. Þar er: Kross-
gátublaöið. Prófum flokkinn SAGN-
FRÆÐI. Þar er nú til aö mynda: Feröa-
handbókin. Prófum ættfræöi. Þar er bók
P. Clostermanns: Elsass flugsveitin.
En sá sem ætlar að finna „Rauöa
kveriö” eftir formann Maódsedong?
Hann leitar náttúrlega, og finnur, á sinum
staö innan um önnur svipuö rit: Arsreikn-
inga kaupfélaga og banka, kauptaxta,
verkalýösfélaganna. Lög og reglur mat-
ráöskvenna á Islenskum sjúkrahúsum og
öðrum heilbrigðisstofnunum