Vísir - 14.02.1972, Blaðsíða 7

7
cTVIenningarmál
Ólafur Jónsson skrifar um leiklist:
r r
MARINN I
FENEYJUM
óþelló
Leikrit i fimm þáttum eftir
Wiliiam Shakespeare
Þýðandi: Helgi Hálfdánarson
Leikstjóri: John Fernald
Leikmynd og búningar: Lárus
Ingólfsson
Tónlist: Carl Billich
Þaö er fáheyrt að ís-
lenzkir leikarar vinni sér
frama á erlendu leiksviði.
En með þeim mun meiri
eftirvæntingu var þess
beðið að sjá Jón Laxdal
þreyta frumraun sína á
sviði Þjóðleikhússins. Á
undanförnum árum hafa
spurnir farið af ferli hans í
þýzkumæltum leikhúsum:
að loknu námi við mikil-
háttar leikskóla, Max
Reinhardt Seminar í Vínar-
borg hefur hann leikið við
vaxandi gengi í Austurríki,
Þýzkalandi og Sviss, auk
sjónvarps og kvikmynda.
Ofmælt væri að Jón Laxdal
hefði „séð og sigrað"
áhorfendur sína í Þjóðleik-
húsinu á föstudagskvöld í
einni og sömu andránni. En
hitt fór ekki milli mála að
hér kynntust menn við eft
irtektarverðan listamann
og vonandi er að kraftar
hans eigi eftir að notast
frekar á íslenzku leiksviði.
Og sýningin hafði fleira að
bjóða en fyrstu kynnin af Jóni
Laxdal: nýja þýðingu Helga Hálf-
danarsonar á einum hinna sigildu
harmleikja Shakespeares, einkar
vönduglega sviðsetningu brezka
leikstjórans John Fernalds... Og
siðast en ekki sizt eftirminnilegan
leiksigur i öðru meginhlutverki
leiksins, Jagó Gunnars Eyjólfs-
sonar.
í athugasemd i leik
skránni lýsir John Fernald leik-
stjóri tortryggni sinni á tizku-
bundnum hugmyndum um með-
ferð klassiskra leikja, mjög ein-
dreginni „túlkun” þeirra af leik-
stjórans hálfu. I leikhúsinu skipta
leikrit og leikarar mestu máli,
segir hann, og það er verkéfrii'leik
stjórans að samhæfa verðleika
leikaranna leikritinu sem þeir
fjalla um, nýta til hlitar mögu-
leika leikrits og leikara i
sameiningu.
Þetta er virðingaverð stefnu-
skrá og notastað mörgu leyti vel i
sýningu Þjóðleikhússins. Hin ein-
falda sviðsmynd er i megin-
atriðum samin eftir leiksviði
Shakespeares sjálfs, mikið leikið
á framsviði i næsta námunda við
áhorfendur, leikurinn fer fljótt og
greiðlega fram á sviðinu, gæddur
„hraða og fljótandi mýkt” eins og
leikstjóri kemst að orði. En sjálf-
sögð viðing manns fyrir sigildum
texta, verki Shakespeares sjálfs
verður ekki ein sér til að leysa úr
vanda sýningar. I hverri meðferð
óþellós er auðvitað falin,,túlkun”
verksins af hálfu leikstjóra og
leikendanna, skýring á fólki og
atburðarás i leiknum, öllu atferli
og þar með sálfari fólksins á
sviðinu. Af hverju stafar afbrýði
óþellós, hvers vegna er hann svo
upnæmur sem raun ber vitni fyrir
rógi Jagós, hvaða máli skiptir
kynþáttur og litaraft hans i at-
burðarásinni, hvað gengur Jagó
til, hvernig er háttað stöðu
kvenna i leiknum-en af þeim stafa
öll óheill hans, svo dyggðugar
sem þær þó eru? Einnig þögn um
þær felur i sér „svör” við þessum
og mörgum öðrum spurningum,
hvort sem þau reynast þegar til
kemur fullnægja leiknum sjálfum
og leikhúsgestum.
M árinn i Feneyjum er
framandi maður i hópi höfðingj-
anna feneysku, þeldökkur en þeir
hvitir, villimaður i hópi úrkynja
yfirstéttar, eins konar nattúruafl
sem þeir skelfast og dá i senn..
Þótt hann sé ómissandi riki her-
togans (og þegar þess vegna
næsta vonlitið fyrir sinjór
Brabantió að kæra hann fyrir að
hafa villt um fyrir dóttur sinni
með galdri) er hann og verður
utangátta i hirð hans. Að sigri
unnum er hann óðar kallaður
heim aftur, en réttborinn
Feneyingur settur i valdastól
hans á Kýpur... A hvað er að
treysta i þessu umhverfi, getur
hann átt lif og hjarta sitt undir
þvi? begar svo er komið er hann
ofurseldur vélráðum Jagós:
þar sem ég hef vistað hjarta
nitt,
þar sem ég verð að lifa eða ekki
lifa,
lindin sem straumur lifs mins
rennur frá
eða skal ganga i þurrð, að hrek-
jast þaðan,
ellegar sjá þar svað sem illar
vnöðrur timga sig i!
ellegar sjá þar svað sem illar
nöðrur timga sig i!
Héðan af skal ég aldrei mæla orð: Jagó, Gunnar Eyjólfsson, fangaður að leikslokum
Hyljið björt sverðin, dögg mun vaida ryði: óþelló, Jón Laxdal
Þvi er ekki að neita að Jón
Laxdal kom að ýmsu leyti
ókunnuglega fyrir á sviði Þjóð-
leikhússins, að hve miklu leyti
sem slikt hefur helgazt af nauð-
syn hlutverksins: fas og lima-
burður, hreyfingar hans, radd-
svið og sjálf raddbeiting leikar-
ans - en tæknilegar ástæður þess,
sem stafa kunna af skólun og
starfi hans á erlenda tungu, kann
ég ekki að skýra.
Stakhendu Shakespeares er
sagt að skuli flytja sem laust mál
væri, þa muni bragur og ljóðmál
sjá um sig sjálft, og mun þetta
reyndar vera meiri iþrótt en for-
skriftin gefur til kynna. Jóni Lax
dal virtist ekki mjög sýnt um hinn
iburðarmeiri ræðustil, ljóðmál
óþellós, en svo var vissulega um
fleiri i sýningunni. Að þessu leyti
þótti mér Gunnari Eyjólfssyni
farnast bext, en texti Jagós er
vissulega fjölbreyttastur i leikn-
um.
En hvað sem þessum hlutum
liður var lengi framan af leiknum
vandséð hvert Jón væri að halda
hlutverkinu: hinn mikli herstjóri,
sem ys og þys Feneyinga lætur
öldungis ósnortinn, vel vitandi
um mátt sinn og megin, kom þar
aldrei fram til neinnar hlitar. En
það var engu likar en skipti um
leikarann þegar kom að rógi
Jagós og sturlun óþellós, eitur af-
brýðinnar tekur að tæra sundur
hinn mikla mann unz ekki er eftir
nema rústin af þvi sem eitt sinn
var óþelló. Hinum innri, sál-
fræðilega harmleik óþellós lýsti
Jón Laxdal til hlitar - óþreyju og
örvænting hans unz öllu, öllu er
lokið.
E n hinar ytri félagslegu
forsendur þess að svo fer sem fór
fyrir óþelló voru engan veginn
skýrt fram settar i leiknum.
Einkum virtist mér misráðið i
bæði helztu kvenhlutverk • leiks-
ins. Kristin Magnús Guðbjarts
dóttir átti ekki barnslega bliðu og
þokka, laðandi friðleik Desdemónu
sem kynni að gera texta hen-
na,,sjálflýsandi”, hlutverkið
gagnsætt og sjálfskilið, né var
fyrir að fara sjálfráðri túlkun
þess sem varpaði einhverju eigin
ljósi á samskipti þeirra óþellós. í
textanum eru ýmis rök fyrir þvi
hversu fús óþelló reynist til að
tortryggja Dedemónu, brigö
hennar við föður sinn, vinfengi
þeirra Kassiós, svo augljóslega
samvalið par sem þau eru. Rógur
Jagós um sviksemi og heitrof
Desdemónu gengur allur út á
beina og nána lýsingu likamlegra
maka þeirra: Það er eitrið sem
bezt vinnur á Máranum. En þessi
rök þarf að færa sönnur á og gæða
lifi * leik til að harmleikur ástar
þeirra komi fram alskapaður á
sviðinu.
Ekki heldur hlutverk Emiliu,
konu Jagós virtist mér nýtt til
neinnar hlitar i sýningunni - þótt
vitaskuld færi Herdis Þorvalds-
dóttir „vel” með það. Eins og
Kassió Jóns Gunnarssonar var
fyrst og fremst „vaskur drengur”
eins var Emilia alveg venju-
bundin „góð kona” i leiknum. En
er grunur Jagós á Máranum,
Kassió vegna konu sinnar alveg
jafn ástæðulaus og þessi leikmáti
gefur til kynna? Afbrýði, kyn-
ferðisleg óþreyja er afl hinna illu
verka i leiknum, knýr Jagó fram
á sinni braut engu siður en óþelló
á sinni. Ef ekki þarf allténd an-
narra skýringa við.
H vað gengur Jagó til?
Svör manns við þeirri spurn eru
og verða lykill að óþelló. Eintóm
fólskan? Ofund hans og afbrýði -
vegna frama Kassiós, vegna ásta
óþellós og Desdemónu, vegna
konu sinnar? Sjálfur fitjar hann
upp á ýmsum skýringum á hátta-
lagi sinu, glingrar við þær og
gefur siðan frá sér, og neitar loks
að svara:
Enginn spyr mig
þér vitið hvað þér vitið:
Héðanaf skal ég aldrei mæla
orð.
Gunnar Eyjólfsson veitti heldur
engin einhlit svör við þvi hvað
Jagó gengi til, hinum væna og
dygga þegni, vini og félaga sem
allir aðrir i leiknum sjá sér fvrr
en siar færi að lofa - einmitt fyrir
heiðarleik hans. En hitt var ljóst
að leikarinn naut sin til hlitar i
hlutverkinu og hlutverk Jagós
bezt af öllum hinnar frjálslegu
aðferðar að efninu. Lyga-Mörður
alskapaður, allra vinur engum
trúr: Jagó er með beztu verkum
•Gunnars Eyjólfssonar, ein hin út-
smognasta og ismeygilegasta
mannlýsing sem hér hefur sézt á
sviði um sinn. Areiðanlega átti
hún ekki hvað minnstan þátt i
þvi að vinna áhorfendur á band
með sýningunni, beim sieri sem
óþelló var i Þjóðleikhúsinu.