Vísir

Dagsetning
  • fyrri mánuðurapríl 1975næsti mánuður
    SuÞrMiFiLa
    303112345
    6789101112
    13141516171819
    20212223242526
    27282930123
    45678910

Vísir - 03.04.1975, Blaðsíða 7

Vísir - 03.04.1975, Blaðsíða 7
Meira of BOKMENNTIR Jóhannes úr Kötlum: LJÓÐASAFN Fimmta og sjötta bindi Heimskringla 1974. 163 og 128 bls. Með tveimur siðustu bindunum i ljóðasafni Jóhannesar úr Kötlum er komið að tímamótum á skáldferli hans, endalokunum á hinu „hefðbundna skeiði” en upphafi „formbyltingar” i skáldskap hans. Afrakstur hennar varð sem kunnugt er eitthvert tilkomumesta verk Jóhannesar, Sjödægra, frá 1955, sem um leið má segja að bindi enda á tiu ára umbyltingarskeið islenskrar ljóðagerðar eftir strið. Aðdragandinn aö þeirri bók var aö sínu leyti álíka langur, áratugurinn eftir strlö, en þá tóku brátt aö birt- ast tilraunaljóö Jóhannesar úr Kötlum I Tlmariti Máls og menningar, auökennd nafninu Anonymus, sem siö- an var safnað I Sjödægru. Aðrir áfangar þessarar þró- unarsögu sjást I þremur seinni bókunum i hinum nýju bindum ljóðasafnsins, Annarlegum tungum, ljóðaþýö- ingum Anonymusar frá 1948, og tveimur alls ólikum ljóöaflokkum, Sóleyjarkvæði, 1952, og Hliöi hins himn- eska friðar, 1953. En veigamesta verkið I þessum bind- um er að visu Sól tér sortna, frá 1945, siöasta ljóöasafn Jóhannesar úr Kötlum I alveg heföbundnum sniöum, efnislega og i formi. Þaö sem manni I fljótu bragöi finnst auökenna Sól tér sortna er annars vegar hiö leikandi vald skáldsins á máli og kveöandi, hin mikla mælska og fljótandi hag- mælska sem ber uppi hvert kvæöi af ööru, oft meö glettnislegum brag — dæmi eru kvæði eins og Aldaregn og Himnahymnar, en lika ljóöræn perla eins og Hörpu- sveinn. En hins vegar kemur undirtónn trega, dapur- leika og einhvers konar vonsvika sem viöa gætir I kvæðunum, meö frægustu móti kannski i kvæöum eins og Æviágripi og Húsinu. 1 siðastnefnda kvæðinu er eyðilegleiki sem skáldiö finnur kreppa að sér beinlinis settur i samband við efnalega velferö, farsæld sem striðið færði meö sér: Hvar varstu, þegar voöinn kom og veita þurfti liö? Þá sastu þarna á þessum stól og þráöir bara friö. Þú hélst, að þinnar þjóöar lif ei þyrfti aö kosta neitt, og visu þinni I vopnsins staö aö vild þú gætir beitt. Þér bjarga mun ei blekking nein: Á bak viö rauðan val sést örla á hinni ungu tiö, sem offrin launa skal. Sú tiöin full af fegurö senn mun fara um löndin gný og húsi þinu gefa gaum, en — ganga fram hjá þvi. Þaö má sjálfsagt rekja ýmsar rætur vanliöunar I þessum kvæöum, ef aö er gáö. Ein þeirra er þá blygöun skáldsins yfir hlutskipti sinu I striöandi heimi, tilfinn- ing þess að hann hafi meö einhverjum hætti brugðist hugsjón sinni og hugsjónabræörum: „Þitt góöa hús er skálkaskjól/ þess skálds, er manninn sveik”, segir I Húsinu. Á dögum striösgróöa og velmegunar er eins og stutt verði I hugsjónamóönum, hugsjónabaráttunni frá þvi I gær, og er þess háöulega minnst I kvæði sem nefn- ist öreigaminning: Menn lögöu fram sem óöir hinn undraveröa mátt sinn — og aldrei spurt um borgun. i dag vor minnsti bróöir var búinn undir þátt sinn i byltingunni á morgun. En þessi barnaskapur á þönum eftir frelsi — hann þekkist ekki lengur. Nú burðast maður dapur með blóðpeningsins helsi og bognar eins og kengur. Skal burgeisinn þá ryöja oss braut aö fullum völdum á bræöralagsins grunni. — Nei, mætti ég þá biöja um minna af veisluhöldum og meira af byltingunni. Hin rómantiska byltingarhugsjón Jóhannesar úr Kötlum átti eftir aö veröa fyrir ýmsu skakkafalli á komandi eftirstrlöstíma eins og seinni bækur hans eru með svo margvlslegu móti til vitnis um. En þessi og önnur kvæöi I Sól tér sortna bera þaö með sér aö þegar á striösárunum var bilbugur á hana kominn, aö skáldiö er þá þegar „oftast I kllpu og óánægöur meö heiminn, þjóðina og flokkinn”, eins og segir I Æviágripi. Þaö hefur kannski stafað frekar af kringumstæöum þjóöar- innar og skáldsins sjálfs en brestur væri kominn að sinni I sjálfa trú og hugsjón hans. En þrátt fyrir kulda- glettni þessara og fleiri kvæöa I Sól tér sortna dylst ekki aö eiginlegur sársauki býr undir niðri, tómleiki sem bara ágerist af hinni velvirku, hljómfögru kveð- andi margra kvæða I bókinni. En andsvör skáldsins viö óánægju og efasemdum sem sækja á hug hans eru ekki bara fólgin i glettni og háöi, eða þá ljóðrænni fegurðardýrkun. 1 Sól tér sortna yrkir hann llka löng og viöhafnarleg kvæði um pislar- votta og hetjur striðsins, fulltrúa þeirrar hugsjónar sem koma skal og sigra, Kaj Munk og Nordahl Grieg, Klerkinn við Viöarsæ og Söngvara Noregs. Og þar er siöast en ekki slst hinn nafntogaði „sálmur” hans um Stalín sem enn þann dag var æösta tákngerving, mannleg Imynd og umfram allt sigursæll herstjóri hinnar komandi sigrihrósandi byltingar, Dagskipan Stalins: Og eins og bylgja um þennan hnött hins þráöa bræðalags berst voldug skipun óskabarnsins, — orö hins nýja dags: Fram, félagar! Til sigurs fram! Vor sókn er von þess manns, sem bíöur enn I myrkri og hlekkjum,! Björgum llfi hans! Fram, öreigar, þótt rigni blóöi og rjúki aska I spor, uns jöröin öll, úr ánauö leyst, er oröin friöstóll vor. 1 þessu kvæði, eins og raunar fleiri mælskukvæðum I Sól tér sortna, er eins og boginn sé spenntur til hins ýtr- asta.og sú trú, hugsjón, sem þau lýsa þess eðlis aö hún hljóti að bresta. Hér er hin fyrri trú á lifs- og sigurmátt alþýöunnar, uppreisn öreigans úr öskustó aldanna orö- in að rómantlskri hetjudýrkun, fyrirmynd hins tigna ofurmennis gerö aö lýsandi fordæmi þjóöanna. Og það fóru I hönd daufir tlmar fyrir eldmóöugar hugsjónir, meö vaxandi vantrú á hetjur og leiötoga. EFTIR ÓLAF JÓNSSON Það skeið tilrauna og nýgervingar sem hófst I skáld- skap Jóhannesar úr Kötlum eftir stríö stafaði áreiöan- lega ekki af tómum formsástæðum, af þvi aö hann væri svo uppnæmur fyrir nýjum bókmenntalegum áhrifum og breyttri tisku. Þótt „rök listarinnar” sem hann lýsir i Eftirmála I Sól tér sortna séu góö og gild: „Þú veist, aö ef þú metur lífiö meira/ en mlna fegurö er þaö dauðasök”, fela þau I sér óhæfilega einföldun og eins konar sjálfsréttlætingu um leiö þar sem hann segir um kvæði sin: „1 strlöi þessu létu margir llfiö/ og lof sé guði ef þau teljast meö”. Allur fyrri skáldskapur Jó- hannesar úr Kötlum helgaðist einmitt af þeirri trú og skoðun að „llfiö” og „listin” væru ekki andstæö meö þeim hætti sem hér er lýst, hvort upp á móti ööru. Og formstilraunir hans og nýsköpun á næstu árum fól jafnharðan I sér hugmyndalega endurskoðun og endur- nýjun, viðleitni skáldsins aö semja sér nýtt ljóömál að kröfu nýrra og breyttra tima, semja list slna á ný aö kröfu lifsins. Ljóöaþýöingar hans I Annarlegum tungum eru aö- eins einn þáttur þessa tilraunastarfs, markverö heim- ild um vinnubrögð skáldsins, en tæplega markverður skáldskapur I sjálfum sér. Og ljóðaflokka hans, Sóleyj- arkvæði og Hlið hins himneska friöar, má einnig skoöa sem forms-tilraunir, hvora með slnu mótinu. Sóleyjar- kvæöi er ljóðrænt afsprengi kaldastriösins I Islenskri pólitlk með slnum gagnkvæmu þjóösvikakærum, til- raun til aö virkja þjóölega rómantlk I nýrri þjóöernis- baráttu. Hér neytir skáldið sins mikla valds á máli og brag I frjálslegum þjóðkvæðastílnum — þótt þaö dugi þegar til kemur ekki til þess aö gera hiö allegóriska apparat I kvæðinu að virku ádeiluvopni. Hið róman- tiska hugmyndafar og efniviður kvæöisins veröur til aö slæfa og drepa á dreif hinum beina pólitlska boðskap þess, þótt þar séu margar eftirminnilegar hendingar og heil erindi, sumpart leiftrandi ljóörænar myndir sumpart hatursfullar ádrepur: Myrkur er yfir útskögum — og hvað er aö: vera liggur I snjónum vafin innan i blað — er það kannski jesúbarnið eða hvað? Útburðurinn skreiöist undan mogganum slnum, vappar um skaflinn næturlangt og gólar I gnýnum: faðir vor ég heimta aö þú skilir handleggnum minum. Sóleyjarkvæöi var tilraun til að virkja hefðbundiö ljóðmál og yrkisefni til nýrra nota. í Hliöi hins himneska friöar, ljóömyndum úr Kinaför er skáldiö staddur I rlki framtlöarinnar sjálfu, þar sem hann aö minnsta kosti I bili þykist sjá draum sinn um sigursælt mannlif hafa ræst. Flokkurinn er tilraun til aö tjá þessa reynslu, þennan fögnuö einföldum og auönumd- um ljóömyndum I eins konar „uppleystum” sonnett- um, þar sem innri myndræn uppbygging komi I staö fastbundins háttar og rims og leysi yrkisefniö úr ánauö heföbundins ljóömáls og ytra forms. Til dæmis aö lok- um ljóð sem nefnist Martröð: Ég reika I skelfilegum draumi Um arhelginnar steinrunna sviö Úr myrkrinu stigur bleik vofa Lénsdrottinn I jaðigrænum hjúpi Fléttan stendur aftur af skallanum Eins og svartur rýtingur Fálmandi grlpa þær I tómt Hinar löngu gullslegnu neglur Helsjónirnar stara sem I blindni Á tvo reyrða meyjarfætur Trylltir af kvöl og hatri Dansa þeir hring eftir hring Þetta eru fæturnir mjóu Sem kippt var undan steinbákninu

x

Vísir

Gerð af titli:
Flokkur:
Gegnir:
ISSN:
1670-0872
Tungumál:
Árgangar:
72
Fjöldi tölublaða/hefta:
22953
Gefið út:
1910-1981
Myndað til:
25.11.1981
Útgáfustaðir:
Efnisorð:
Lýsing:
Dagblað. Fréttir, greinar um innlend sem erlend málefni
Styrktaraðili:
Fylgirit:
Síðar útgefið sem:

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Tengja á þetta tölublað: 75. Tölublað (03.04.1975)
https://timarit.is/issue/239026

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

75. Tölublað (03.04.1975)

Aðgerðir: