Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1926, Blaðsíða 9

24. des. ’26.
LESBÓK MORGUNBLAÐSmS
9
rneira af kúnum mínum í ár en af
þessari grautarþvöru.“ í Seljadal
er siðnum svo lýst: „Sjöunda dag
jóla, nýársdag, var „bassagrautur"
soðinn, og jafnframt var hrópað
„bassi.“ Þá sneri björninn sjer í
híðinu og góndi í kring um sig.
Um leið og grauturinn var soðinn,
hlupu börnin út að fjósi með graut-
arþvöruna og kölluðu: „Bassi, bassi,
komdu og sleiktu grautarþvöruna
sjöunda dag jóla!“
Einn af hinum föstu jólasiðum,
sem nú fyrir skömmu er undir lok
liðinn, var að leika jólabokka. Um
miðjan jóladag kom alt í einu á
einhvern bæ hersing drengja. Voru
þeir allir afkáralega til fara, en
einn var jólabokki eða jólageit. Á
17. öld er honum lýst þannig:
„Raggeit nefnist sá, sem hefir yfir
sjer rekkjuvoð á spýtu, sem er lík-
ust töng, og leikur sjer að því að
hræða börn.“ í Mandal er jóla-
bokka lýst þannig: „Maður fjekk
sjer stöng, jafn langa sjer. Síðan
bjó hann til haus með gini, sem
roátti opna og var rauðmálaður inn-
an. Var hausnum fest á stöngina.
Hann sneri nú stönginni þannig
að ginið vissi fram, settist síðar
klofvega á stöngina, og það sem
aftur vissi var halinn. Svo var
feldur breiddur yfir hann sjálfan.
Hann gætti þess að koma á bæi
rneðan jólagrauturinn var á borð-
um. Það var venja að veita bokka
góðgerðir, eitt staup af brennivíni,
öl eða svo sem tvær skeiðar af
graut, ef menn vildu þá svo mikið
við hafa.“ í Seljadal var það venja
i.m kornskurðinn, að búa til bokka
úr öxunum og var hann hengdur
unp í rjáfur. Um jólin var það og
siður að slátra hafri, sem hafði
verið stríðalinn, meðal annars
„axabokka." Hjer á því jólabokki
skylt við uppskeruna og sjest á því
að upphaflega hefir „jólabokki“
ekki verið neinn skrípaleikur.------
Jólunum má og eigna siði þá.
sem bundnir eru við Eldbjargar-
messu (7. jan.).
Það «r fornkveðið, að eldurinn
sje góður þjónn, en hættulegur
herra. Það var því um að gera að
tryggja sig gegn því, að hann
ræði yfirráðum á nýja árinu. Hon-
um var þá blótað sjerstaklega, til
þess að koma í veg fyrir eldsvoða,
og kölluðu menn þennan helgisið
„eldbjörg“. Wille lýsir þessum sið
svo á Þelamörk um 1700: „Dag-
inn eftir þrettánda var Eldbjarg-
arfull drukkið á þann hátt. „Áð-
ur en dagur rann kveikti húsfrevja
eld í ofni eða á arni og þegar eld-
urinn var farinn að loga glatt, tók
hún soðköku í aðra hönd, en öl-
kollu í hina. Svo kallaði hún alt
heimpfólk að arninum og krupu
menn þar umhverfis í hálfhring,
óskuðu heimilinu farsældar og átu
síðan einn munnbita af soðkökunni
og drukku einn sopa af öli. Þegar
allir höfðu gert það, kastaði hús-
freyja leifunum af kökunni og öl-
inu á eldinn og var því þá trú-
að, að heimilinu væri það ár borg-
ið frá eldsvoða og óhamingju.“
Á öðrum stað segir hann til skýr-
ingar: „Þá drukku menn Eldbjarg-
arminni sem fagnaðaröl út af því
að þá kemur sólin aftur með eld
sinn. Húsfreyja kom nú með öl-
kollu, drakk minni eldsins, en skvetti
sumu af ölinu á logann og mælti:
„Ekki hærri eldur,
ekki heitari heldur!“
Sumstaðar for þessi eldvígsla
eigi fram fyr en „tuttugasta dag
jóla“, 13. jan. og nokkuð var hátíð-
in mismunandi í hinum ýmsu bvgð-
um. Á Valdresi var það siður að
kynda stóran eld á arni. Síðan
söfnuðust allir heimamenn nm bál-
ið og drukku skál eldsins, en síðan
tók húsráðandi trjeskál, fulla af öli
og brennivíni, Iagði hana á eldinn
og mælti: „Gott ár, hiti! Hamingj-
an gefi að þú verðir aldrei svo
óstýrilátur, að jeg ráði ekki við
þig!“
Á miðöldunnm átti Eldbjargar-
dagur því láni að fagna, að vera
tekinn í tölu helgidaga kirkjunnar
og var helgaður nýjum dýrling er
nefndist St. Eldbjörg. Þess vegna
stendur Eldbjargardagur ennþá í
Almanakinu íslenska.
Seinna var það og siður, að hús-
bóndi settist á gólfið, með ölkrús
milli hnjánna. Ríðan beit hann í
krúsarbarminn, lyfti henni upp og
teygaði þannig úr henni, setti svo
hnykk á höfuðið og kastaði henni
aftur fvrir sig. Ef krúsin kom
standandi niður, var það trú, að
enginn mundi deyja á heimilinu
það árið; en kæmi hún niður á
hvolfi, þá voru einn eða fleiri feigir.
Á jólunum þóttust menn og fá
forboða þess, hvernig nýja árið
mundi verða. Því var leitað frjetta
um heilsufar og dauða, góðæri og
harðæri. Bændur áttu þá alt sitt
undir uppskerunni og þess vegna
var þetta ekki undarlegt. Forboði
góðs árs var það, ef eitt eða fleiri
korn fundust undir stofuborði á
jóladagsmorgun, en illur forboði ef
ekkert fanst. Byggkorn boðaði góð-
æri, hafrakorn meðalár. En kornin
þurftu að vera heil og þroskuð. Sú
saga er frá Norðmæri, að jólamorg-
un 1811 hafi eigi fundist annað en
kornahýði undir borðinu. enda kom
þá hallærið mikla 1812.
Þá var það víða siður að liöwva
i’pp með rótum dálítinn revnikvist
og gróðursetja hann í mold hiá
arninum. Þóttust menn geta sjeð á
því hvernig hann laufgaðist o<r
blómgaðist inni í hitanum, hvernig
tíðarfar mundi verða næsta vor og
sumar.
Sjómenn leituðu einnig frjetta
um það hvernig afli mundi gef-
ast á nvja árinu. Þeir fengu sjer
stóra skál, fvltu hana af sjó og
settu hana á jólaborðið. Og af
hrevfingum seltuvatnsins og lit-
brigðum þóttust þeir geta ráðið það
hvernig vetrar- og vorfiski vrði.
Þrettándinn var einhver mesti
gleðidagur jólanna. Þá var haldið
upp á „gömlu jólin“. Þá vom
haldnar samdrykkjur og var þá oft
glatt á hjalla. Affaradag jóla 13.
jan., var einnig drukkið fast og
dansað alla nóttina. Það var kallað
„að dansa jólin úr garði“.
„Og nú eru jólin liðin
og nú er gleðin gleymd“,
stendur í gömlu lcvæði.
Til forna var það siður á fs-
landi, að húsmæður sópuðu allan
bæinn horna og enda á milli bæði
á aðfangadagskvöld og á gamlárs-
kvöld; síðan settu þær ljós í hvern
krók og kima, svo hvergi ba*ri
skugga á, og fögnuðu með því álf-
um þeim, sem á ferð kynnu að
vera, eða flyttu sig búferlum á
nýársnótt. Þegar þær höfðu sópað
bæinn og sett ljós í hann, gengu
þær út og í kringum hann, sumir