Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1942, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
51
öianngildi einstaklingsins. Hitt er
annað mál, að þessi barátta er
°ft misskilin — og maður rekst
oft á þá menn, sem ætla sjer að
»þroska persónuleikann" með
sómu ráðum og annarsstaðar eru
notuð til þess að hlekkja persónu-
^ikann.
Fyrir fáum árum efndi sænskt
bókaforlag til samkepni um efnið:
»Getur nútímakynslóðin sett sjer
siðalögmál, sem gildi alla,“ Það
er eigi ástæða til að rekja svörin
^jer, en forlagið hreyfði við mik-
úsvarðandi atriði með spurning-
unni.
í*að er ósennilegt, að hægt sje
„setja siðalögmál er gildi alla“,
jafnvel á pappírnum — og þó það
væri gert, yrði hagnýti árangur-
lnn núll, að minsta kosti ef ekki
væri gengist undir þá skoðun um
feið, að múgeinræði ætti að ráða.
að Norðurlönd sjeu lútersk,
getur ekki nema einn grundvöllur
siðalögmálsins viðgengist hjá ein-
sfaklingnum og þeim sem vill vera
skapandi; og það er samviskan!
Og hún lætur enga verðlauna-
samkepni segja sjer fyrir verkum.
f^egar norðurlönd meta hinn
skapandi persónuleika dýrmætari
°g áhrifameiri en alt annað, þá
fáknar þetta jafnframt, að tilvera
hins dýrmætasta sje háð jafn
brákuðum hlut og mannleg sam-
viska er. Og þó-------brákuðum?
í þessu sambandi er vert að
minna á, að það er vegna raddar
Satnviskunnar — og aðeins hennar
Vegna — sem Lúter gekk í ber-
^ogg við keisara og páfa, valda-
menn allrar veraldarinnar, og kom
siðaskiftunum á. Það var undir
a^rifum sama máttar, að Giordano
^runo gekk á bálið, Galilei í fang
elsið, píslarvottarnir inn á hring-
leikasviðin. Allsstaðar þar, sem lif
andi mannsandinn skyldi ryðja
nýjar brautir, var það rödd sam-
Vlskunnar sem bauð. Allsstaðar
^r, sem stirðnað útvortis form
l'neppti lifandi líf í spennistakk-
1Qn, talaði rödd samviskunnar
fyrir daufum eyrum.
Hið sanna frjálsræði mannsins
ekki undir hinu ytra komið, held-
nr eingöngu undir hinu innra:
Samviskunni. Og samviskan lætur
ekki utanaðkomandi áhrif skipa
sjer fyrir. Að ætla að skapa ann-
arlega frjálsa menn með „heims-
skoðun“ hyggjuvitsins er afbök-
un. Hjer er ekki um að ræða kerfi
eða kenningar, sem eigi að skiljast
og sem einstaklingurinn eigi að
breyta eftir. Hjer er yfirleitt ekki
að ræða um það sem hugsað verð-
ur, heldur um eitthvað óvirkilegt,
lifandi — um guðssamband manns
ins, sem samviskan er tengd við.
Af þessu sambandi skapast hin
jákvæða skoðun mannsins á til-
verunni og mönnunum, af því
grær hið lifandi og berandi: kær-
leikurinn og sannleikurinn.
Hinn skapandi persónuleiki get-
ur aðeins dafnað fyri-r áhrif liins
sanna guðssambands. Og þess
vegna er hinn lifandi og sanni
norræni skáldskapur með trúar-
legum blæ. Þegar talað er um
„þrengingartíma í skáldskap" þá
er í rauninni um þrengingartíma
í trúmálum að ræða. Og þá er í
rauninni aukaatriði að tala um
Oxfordhreyfingu, Grundtvigs-
stefnu og þjóðkirkju. Aðalatriðið
er, að hið sanna skáld hefir sjeð,
að ef í rauninni eigi að vera
hægt að tala um mannlegt verð-
mæti svo sem frelsi, jafnrjetti,
orðheldni, hjúskapartrygð, ást til
ættjarðar og þjóðar, þá getur
maður eigi lifað sjálfum sjer ein-
göngu — hann verður að vera
í innri tengslum við hina algildu
krafta, sem breytast ekki öld eft-
ir öld. „Manngildið“ getur aðeins
orðið til sem viðurkenning um
baráttu góðra máttarvalda á jörð-
inni, enda er það ofur mannlegt.
Og þegar skáld og spekingar
tala um „úrslita-ár“ nvi á dögum,
þá byggist það á þeirri skoðun,
að baráttan milli hins skapandi
manns, sem er persónulega í sam-
bandi við guð, og hins jeg-lausa
samnefnismúgs hafi öldum saman
ekki verið eins hörð og nú. Sú
barátta er bæði um innri verð-
mæti og ytri völd.
Sje litið með þessum forsendum
á norrænar nútímabókmentir, þá
blasir við mislit mynd og ekki
altaf hughreystandi. Herskarar af
höfundum demba heilum vagn-
hlössum af bókum á markaðinn
— bókum, sem fyrst og fremst
eiga að keppa um einkunnina:
„best-seller“. Bækur sem að lang
mestu leyti eru settar saman eftir
lyfseðli kvikmynda og blaða. Hvað
fólk vill lesa! Annar, minni hópur
ritdómenda og gagnrýnenda stend
ur viðbúinn að fylla blaðadálkana
hugleiðingum og dómum. Og af
því að þeir eiga erfitt með ■— þó
ýmsa þeirra langi til þess — að
tæta sundur 90—95% af bók-
unum, verður iitkoman jafnaðar-
lega sú, að drjúgur skamtur ó-
merkra eða lítt merkra bókmenta
streymir út meðal almennings.
En það hefir ávalt verið hlut-
verk hins sanna skáldskapar að
leiðbeina — aldrei fyrst og fremst
að skemta. Og þegar t. d. Manfred
Björkquist hrópar: „Diktare och
profeter skulle vara vár andes
stámma i várlden“, þá er það
hvorki meira nje minna en hugs-
unin um frelsi og sjálfstæði norð-
urlanda og norðurlandaþjóða, sem
hefir stýrt pennanum. Það er hlut
verk skáldsins, spámannsins, að
greiða guðdómskraftinum götu inn
í mannlífið, svo að einstaklingur-
inn finni sinn eigin tilverurjett
og vaxi hugur — svo að mann-
gildið vaxi og áhrif guðdómlegra
máttarvalda eflist. Því að guð-
dómurinn mesti, hann sem kross-
inn bar, birtist sjálfur í hinum
sanna, hreinskilna og sterka
manni.
Hinn lifandi skáldskapur á norð
urlöndum er einmitt sá, sem leitar
í trxiarátt. Aðeins hann hefir skil-
yrði til að sýna frumorkuna, sem
ber öll önnur verðmæti uppi. Pár
Lagerkvist, Sigrid Undset, Kaj
Munk eru nöfn, sem mættu ljóma
í hverjum bóksalaglugga.
Skrýmsli jeg-lausrar og ábyrgð-
arlausrar múgsálar-síngirni liggja
í leyni við landamærin og í okkar
eigin huga. Það er hlutverk skáld
anna að hefja baráttu gegn þeim
í hvaða mynd sem þau birtast.
Fáir hafa sjeð skrýmslið og
hina stórfenglegu þýðingu og
víðfeðmi baráttunnar skýrar en
Pár Lagerkvist. í bókinni „Krepti
hnefinn“ segir hann :
„Við svíkjum fortíð okkar. En
fortíð vor svíkur ekki oss. Hún
vakir sífelt á verðinum, þangað
til við snúum heim úr flakkinu —