Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1942, Blaðsíða 6

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
l
54
Myndun staðaheita
Eítir Benedikt Sveinsson
f Morgunblaðinu 25. febrúar
* þ. á. spyr „áhugasamur les-
andi“, hvernig nafnið Ljósafoss
sé til orðið. Kveður blaðið sig
eigi hafa svar við því á reiðum
höndum. Þarf þó eigi í grafgöt-
ur um það að fara, hversu það
er til komið.
Nafn fossins er dregið af inu
ljósa eða bjarta yfirbragði hans.
Er það saman sett af lýsingar-
orðinu ljós og nafnorðinu foss,
eftir föstu lögmáli tungu vorr-
ar, er fram kemur jafnt í ör-
nefnum sem almennum nafn-
orðum, er saman eru sett af lýs-
ingarorðum og nafnorðum.
í heitinu Ljósafoss er fyrri
hluti nafnsins óbeygjanlegur
stofn lýsingarorðs, eins Og hann
kemur fram í þolfalli eintölu í
öllum kynjum, en síðari hluti
er nafnorðið foss, sem tekur
beyging að venjulegum hætti
nafnorða.
Nafn fossins er því eigi dregið
af fleirtölu nafnorðsins ljós
(eignarf. flt. Ijósa), þótt sumir
hafi ætlað, að svo væri, vegna
þess, að bæði orðin, lýsingarorð-
ið og nafnorðið, eru samstofna,
og eignarfall fleirtölu af nafn-
orðinu er eins og stofn lýsingar-
orðsins.
Ðr. Jón Þorkelsson rektor
hefir gert glögga grein fyrir
lögmáli því, er gildir um slíka
myndun staðaheita, í örstuttri
ritgerð, er birtist í Nýju öldinni
I. 51, bls. 201, Reykjavíkl8.júní
1898, og endurprentuð er við
lok þessarar greinar, ásamt eft-
irmála ritstjórans, Jóns ólafs-
sonar.
Mörg eru staðaheiti í landi
voru samkvæm lögmáli þessu,
og önnur samsett nafnorð af
þessu tagi í tungunni nær ótelj-
andi. Sum þeirra eru daglega á
hvers manns-vörum, svo sem:
hvítasykur, fastanefnd, svarta-
myrkur, nýjaleikur (á nýjaleik,
síðar stundum: á nýjan leik),
nýjabrum, lausamaður, lausa-
skuldir, rammagaldur, svarta-
galdur, sætabrauð. Mætti svo
lengi telja. Staðaheiti eru og
mjög kunn, svo sem Brattavöll-
ur, Brattagata, Flatatunga,
Hvítadalur, Svartagil, Rangagil,
o. s. frv.
Víst er um það, að mörg þessi
orð hafa verið rangfærð í með-
förum á inum síðari tímum,
einkum staðaheitin, svo sem þeir
dr. Jón Þorkelsson og Jón Ólafs-
son taka fram. Þó hafa mörg
haldizt óbrengluð til þessa. En
dæmi eru þess, að aðkomumenn,
er fengizt hafa við fræðslu, hafa
átt nokkura sök á því, að forn
nöfn færðust úr réttum skorð-
um,— átalið menn fyrir forna og
rétta meðferð orðanna, en kent
ranga. Dæmi slíks hefir kunn-
ugur maður sagt: — Bær nefn-
ist að Votamýri austur á Skeið-
um. Á öðrum tugi þessarar ald-
ar kom barnakennari þar í sveit.
Börn sóttu kennsluna „frá Vota-
mýri“, að þau sögðu. Þetta „leið-
rétti“ kennarinn, og kvað rétt
að segja „frá Votumýri“. Ekki
veit eg, hvort tekizt hefir í
þetta skipti að uppræta inn
rétta framburð, er haldizt hafði
frá landnámstíð. Hitt er einsætt,
að bregða aftur á forna mál-
venju, þótt tekizt hefði að
hnekkja henni í svip.
Ofmörg dæmi eru tiLsamskon-
ar rangfærslna, sem fram eru
komnar vegna ónógrar þekkingar
þeirra, sem hagga gömlu mál-
fari.
Grein Jóns rektors Þorkelsson-
ar mun nú flestum ókunn eða í
fyrnd fallin. Þó orkaði hún
miklu, er hún kom út, og fékk t.
d. snúið til rétts vegar meðferð
staðaheita í nafnaskrám Forn-
brjefasafnsins og íslendinga-
sagna (í útg. Sigurðar Kristjáns-
sonar). Flestöll þessi nöfn eru
röng í nafnaskránni aftan við
fjögur fyrstu bindi Fornbréfa-
safnsins, er út komu í Kaup-
mannahöfn, þótt rétt vœri í
bréfunum sjálfum, en í fimmta
bindi safnsins, er út kom í
Reykjavík 1902, er rétt með þau
farið í nafnaskránni og jafnan
síðan.
Veðurstofan hefir og t. d.
jafnan haft ina réttu orðmynd
Breiðafjörður í veðurfregnum
sínum, þótt in ranga orðmynd
væri áður orðin nokkuð algeng
í ritmáli og jafnvel komin í
landabréf.
í inum fyrri prentuðu jarða-
bókum eru sum jarðaheiti af
þessu tagi úr lagi færð, en það
hefir alt verið leiðrétt í fast-
eignamatsbókinni 1932, enda
hafði dr. Páll Eggert Ólason
stjórn útgáfunnar með höndum.
Benedikt Sveinsson.
★
Myndun fornra
staðanafna.
Á er inn fyrri hluti nafns-
ins var viðlagsorð [= lýs-
ingarorð] og inn síðari nafn-
orð, er hófst á samhljóðanda,
var inn tvíkvæði stofn viðlags-
orðsins settur framan við, t. d.
stofninn fagra í Fagradalr,
Fagrabrekka, Fagranes; en ef
síðari hluti orðsins hófst á radd-
staf, var inn fyrri liður orðsins
einkvæður, t. d. Fagrey, Langá,
Rangá, Þverá. Nú eru menn
farnir að hugsa sér þessi sam-
settu orð sem tvö orð og eru
þannig fram komnar inar röngu
orðmyndir Breiðifjörður, Langi-
dalur (= Breiði Fjörður, Langi
Dalur) í stað inna réttu : Breiða-
f jörður, Langadalur. — Á sama
hátt sem Breiðaf jörður eru
mynduð í fornmálinu orðin
hvítabjörn, Hvítakristr, hvíta-
sunna, hvítaváðir. Fyrri hluti
þessara orða heldst óbreyttur.
sem Fagra í Fagradalr. Sum ís-
lenzk bæjanöfn halda enn inni
fornu mynd t. d. Breiöabólstaður-
(eigi Breiðibólstaður) ,önnur eru
aflöguð t. d. Langidalur fyrir
Langadalur. 1 pafnatalinu aftan
við Sturlunga sögu hefir Guð-
brandur Vigfússon rétt Breiða-
Framh. á bls. 62