Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1945, Blaðsíða 5

LESBÓIv MORGUNBLAÐSINS
181
hvorttveggja, kennslu og aðbúnað
nemenda, mataræði og annað, við
biskupsstólana. Unglingafræðslan.
var þá vitanlega öll á heimilunum
og fór mjög eftir því, hve dugandi
og hugsunarsamir prestarnir voru
í því, að sjá um að þetta starf væri
vel rækt og hlaupa sjálfir undir
baggann. Allt, sem glæddi áhuga og;
menntun prestanna kom því al-
þýðumenntuninni að góðu. Og því
verður naumast á iflóti mælt, að í
þessu efni hefir sendiför llarboes
orðið geysi áhrifamikil og það jafn
vel svo, að telja verður Ludvig'
Ilarboe með sönnum velgerðamönn-
um íslensku þjóðarinnai'. Ilefir Hall-
grímur Ilallgrímsson bókavörður og
sagnfræðingur ritað um þetta gagn-
merka ritgerð, og sýnt, eftir því
sem gögn ná til. fram á, að sendiför
Ilarboes marki í raun rjettri tíma-
mót um undirstöðumenntuu alþýðu
manna á íslandi, þ. e. um lestrar-
kunnáttu þeirra.
X.
SVO ER AÐ SJA, sem ástandið
hafi verið heldur betra í Hóla-
biskupsdæmi hvað lestrarkunnáttu
snerti, þrátt fyrir veikari og lakari
stjórn á því biskupsdæmi um nærri
hálfrar aldar skeið. En líklega hef-
ir þetta löngum verið svo, að fólk
nórðanlands hefir verið fullt svo
bókfúst sem sunnanlands. Má telja,
að á árunum 1742—hafi fullur
helmingur fólksins fyrir norðan
kunnað að lesa. En í Skálholtsbisk-
upsdæmi hefir töluvert vant.að á. að
helmingur væri læs, (sennilega ekki
fjarri því, að 40% væru læsir) og á:
sumura stöðum var lestrarkunnátt-
an mjög lítil. Lakast var þetta sunn
anlands í nánd við sjálfan biskups-
stólinn, og hcfir varla meira en,
helmingur fullorðins fólks kunnað1
að lesa á Suðurlandsundirlendinu.
í Skálholtsbiskupsdæmi var þetta
skárst á Austurlandi.
Sje svo reynt að athuga, hvernig
þetta er orðið um 40 árum síðar,
kemur í ljós, að stórmikil breyting
er orðin. Á árunum 1780—’85 má,
heita að allur þorri fólks sje talið
læst, og þeir ólæsu eru oftast gamal
menni — leifarnar frá tímanum
fyrir vakningu Ilarboes.
lljer er ]»á um stórkostlegan arf
að ræða frá hinni myrku 18. öld.
Á síðari hluta hennar virðist • allur
'almenningur hafa lært að lesa. Og
ekki getur nokkur vafi leikið á því,
að ein af orsökum þessa. er vakn-
ing sú, sem þeir Harboe og Jón
Þorkelsson ollu með komu sinni,
ferðalögum, ræðum og áminningum
og með þeim lagaboðum og reglu-
gerðum, sem Harboe fjekk sett um
þessi efni.
Pietistastefnan — s.jálf kirkju-
stefnan, heitttrúnaðurinn —, virð-
ist ekki hafa haft veruleg áhrif hjer
á landi. Islendingar hafa aldrei ver-
ið ofsamenn nje öfgafullir í trú-
málum, og vakningaprjedikarar
hafa oftast farið hjeðan vonsviknir
Harboe gat varla fundið nokkurt
hriskupsefni hjer í anda hinnar nýju
stefnu. Þeir, sem hann loks valdi
eftir vandlega íhugun, urðu í röð
ómerkilegustu biskupa, sem verið
hafa á Islandi, þótt báðir væru sjálf
sagt lýtalausir menn og velmein-
andi.
. Ilin ágæta og vekjandi barnalær-
dómsbók Pontoppidans var afgreidd
með gælunafninu Ponti.
En á öðru sviði hafa fslendingar
verið fljótari að vakna. Og það var
þegar Pietisminn kallaði menn til
meiri alþýðumenntunar, til lestrar-
kunnáttu og skriftar. Þá hafa prest
arnir risið upp og heimilin tekið
undir. Og á einum mannsaldri .er
h.jer komin allæs þjóð og hcfir
verið það sí,ðan.
XT.
EIXS OG áður er getið fjekk
Ilarboe veitingu fyrir Þrándheims-
biskupsdæmi meðan hann dvaldi hér
Eftir brottför sína hjeðan settist
hann að biskupsstóli síniun og gerð-
ist þar hinn nýtasti og röskasti
stjórnandi. Árið 1748 varð hann að-
stoðarmaður tengdaföður síns, Her-
slebs Sjálandsbiskups og eftirmað-
ur hans á S.jálands biskupsstóli
1757. Gengdi hann þessu æðsta
kirkjuembætti í Danmövku með
sömu manngæsku og þó röggsemi,
sem áður höfðu komið í l.jós með
honum, til ársins 178J. Tók þá
tengdasonur hans. Balle, við Sjá-
landsbiskupsdæmi, og sögðu menn
í gamni að S.jálandsbisknpsdæmi
væi'i orðið arfgengt í kvenlegginn.
Alla þá stund, sem llarboe naut
við, var hann kvaddur til ráða um
Jslandsmál. Lagði hann jafrian hið
besta til og hefir vafalaust átt sinn
þátt í þeim umbótaáhuga, sem nú
fór að bera meira á um Islandsmál.
Þeaar Iiarboe kom í Skálholt 1744
veitti ann athygli ungum pilti sem
þar var, frábærum að námsgáfum.
Tók Harboe svo miklu ástfóstri við
sveininn, að hann hat'ði hann með
s.jer af landi burt og kom honum
til rnanns sem mest mátti verða.
Þessi maður var snillingurinn 'Jón
Eiríksson, konferensráð, aldavinur
og stafnbúi Skúla fógeta í baráttu
hans fyrir málefnum íslands.
Lýkur svo þessum litlu jtáltum,
af Harboe, hinum góða gesti á Is-
lands erfiðustu tímum.
Póll var búinn að mixa gamla
Fordin svo að liann gekk, en hrað-
inn var ekki samkvæmt nýjustu
tísku. Hann spertist við að reyna
að pína garminn fram úr hvaða
faratæki sem var, en aílt slíkt mis-
tókst. Loksins tókst honum það
samt. Mað ur, sem ók hjólbörðum
eftir vegkantinum, var að lúta í
lægra haldi.