Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1945, Blaðsíða 13

IÆSBÓK MORGUNBLAÐSINS
189
getur þó verið að mjer hafi sjest
yfir eitthvert hjáleigu-kotið, þo
munu ekki vera mikil brögð að því.
Ætlun mín er að bregða upp nokk-
urri mynd, nf ástandinu í þessumj
efnum, eins og það var á þeim tíma.
Gleggst hefði þó síi mynd orðið, ef
unt hefði verið að greina frá land-
skyldum, leigum og kvöðum,’ á
hverri jarðeign fyrir sig, en það
befði orðið alt of umfangsmikið.
Ekki hefir búskapurinn um 1700
verið burðugri en svo, að margar
jarðir sem nú þykja rjett notaleg-
ar einbýlisjarðir voru þá í tvíbýli,
. en márgbýli á hinum stærri jörðum.
Er því búendatalan allmiklu hærri
en jarðatalan. Mikil breyting varð
þó á því, alveg á næstu árum, því í
Stóru-bólu 1707 varð mannfallið svo
ótrúlega mikið, og lögðust þá marg-
arjarðir í eyði og hafa sumar þéirra
ekki verið í ábúð síðan.
Grindavíkurhreppur, er fyrstur
talinn, þar var viðhorfið þannig, að
Skálholtsbiskupum, hafði tekist að
hindra ágengni konungsmanna, að
heita má algjörlega. Átti Skálholts-
stóll 30 jarðir og hjáleigur í þeim
lireppi. Þar á meðal stórbýlið Krýsu
vík með ö hjáleigum. ITafði þar
verið um langan aldur beneficiúm,
sem þýðir þar sem það kemur fyr-
ir, að þar sje kirkjustaður og að
kirkjan átti fullan helming jarðar-
innar, en hinn hluturinn var í einka-
eign, oftast staðarhaldarans. En
það að Skálholtsstaður átti á ]>ess-
um tíma alla Krýsuvík, stafaði af
heldúr leiðinlegu braski milli Gísla
biskups .Tónssonar og Páls hirð-
stjóra Stígssonar. sem lesa má um
í Biskupasögum Jóns Tlalldórssonar.
Ekki voru í Grindavík kongseignir
aðrar en llúsatóftir með 2 hjáleig-
ura; munu þær eignir á fyrri tíraum
hafa hevrt undir Viðeyjarklaustur.
En ekki var þó í ölHnft Grindavík-
urhreppi ein einasta jarðeign, sem
bændur áttu eða aðrir einstakling-
ar.
Hafnarhreppur, þar voru þá ekki
nema 7 býli í ábúð, og hefir fjölg-
að síðan á þeim tíma, munu nú vera
þar nær 20 býli. — Fyrst er talin
Glámatjöm (= Kalmannstjörn)!
trteð 2 hjáleigum, er var eign Þor-
kells Jónssonar lögrjettumanns.
Bjó hann í Njarðvík, og var leigu-
]iði konungs, þó að hann væri mað-
ur stórauðugur og ætti jarðeignir
víðsvegar um land. Jón faðir hans,
setn einnig var lögrjettumaður, var
sonur I lalldórs á Járngerðarstöðum
í Grindavík og síðar á Hvaleyri við
Ilafnarfjörð. Ilalldór var einn
þeirra manna sem Tyrkir hertóku
árið 1627, og fluttu út með sjer,
kom hann ári síðar aftur hingað til
lands, en var svo illa leikinn að
hann lifði við örkuml alla æfi eftir
það. Systursonur Þorkels í Njarð-
vík, var Ólafur Gíslason Skálholts-
biskup, hið stakasta valmenni, og
einn þeirra fáu Skálholtsbikupa,
senr ekki tókst að samrýma það á-
rekstralítið, að þjóna bæði Guði og
mammoni. Því Ólafur biskup var al-
gjörlega öreigi er hann andaðist
eftir 7 ára biskupsdóm, en hafði
verið sæmilega efnum búinn, er
hann hlaut þá tign. En ekki munu
landsetar Skálholtsstóls, að öðrura
ólöstuðum, hafa átt að venjast mild-
ari landsdrottni en honum.
Kona Þorkels Jónssonar var Ljót
unn Sigurðardóttir, Árnasonar )ög-
manns Oddssonar biskups. Einka-
barn þeirra hjóna var Jón skóla-
meistari Thorkilli’setfi með erfaskrá
sinni stofnaði hinn kunna Thorkill-
is-sjóð, sem svo mörgu góðu hefir
til leiðar komið í Kjalarnesþingi.
Jón Þorkelsson var maður stórauð-
ugur, er hann ljest, árið 1759, sem
Ijóst má verða af því, að eignir
hans, fyrir utan jarðir, námu 4000
ríkisdölum. Ilafði hann þó orðið
fyrir stórkostlegu fjártjóni, er skip
fórst í hafi, með miklum peningum
sem hann átti. Ekki munu þó öll
þau auðæfi hafa verið arfur, því
Jón var maður með afbrigðum fje-
gjarn og sparsamur, en vann fyrir
mjög góðum launum, sem skjala-
þýðandi, eftir að hann setfist að í
Danmörku.
Merkines í Ilafnahreppi, var eign
kirkjunnar í Kirkjuvogi, en kirkju-
staðurinn, Kirkjuvogair, með 2 hjá-
leigum, var eign 7 manna, en aðal-
eigendur voru þeir Björn Þorleifs-
son biskup á Hólum og Magnús
Björnsson á Espihóli.
Foreldrar Björns biskups, voru
sjera Þorleifur í Odda, bróðir Sig-
urðar lögmanns Jónssonar í Einars-
nesi, en móðir Björns var Sjgríður
systir hins lærða prests, sjera Báls
Björnssonar í Selárdal, sem þrá,tt
fyrir l<prdóm sinn, var svo ótrúlega
hjátrúarfullur, að þau voru ekki fá
galdrabálin, sem hann átti þátt í að
kveikt voru. Björn biskup erfði
mikil auðæfi, en fjárgæslumaður
var hann einginn, svo þau aiiðæfi
%'rnuðu mjög í höndum hans. Eng-
in börn átti hann.
Magnús á Espihóli var sonur
Björns sýslum. Pálssonar, Guð-
brandssonar biskups. Kona Björns
var Ragnheiður Magnúsdóttíjv frá
Reykhólum, Arasonar; þau.voru að
öðrum og þriðja að frændsemi, syo
er þau giftust árið 1655, fengu þait
til þess konungsleyfi, og kostaði
það 200 ríkisdali. „Og þótti þá nýtt
hjer á landi”. Regir Jón próf. ITall-
dórsson. Kona Magnúsar var Sigríð
ur (eldri) dóttir .Tóns biskups Vig-
fússonar, og systir þeirra Sigríðar
(vngri) konu Jóns biskups Vjda-
líns og Þórdísar konu Magnúsar í
Bræðratungu. Magnús bjó stórbúi
á ^spihóli, en auðmaður getur hann
ekki talist. Kynsæl urðu þau hjón í
besta lagi, má sem dæmi nefna, nð
dóttir þeirra Ragnheiður, var iuóðir
ólafs stiptamtmanns, ættföður
hinna fyrirferðamiklu Stephensena.
Það er bjartara yfir þessum Htla
hrepp, en öðrum þar á Suðurnesj-
um, að því leyti, að þær fáu jarð-