Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1945, Blaðsíða 12

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
388
hanu alla tíð afar óvinsæll meðal
landsmanna; þó var fólk líflátið
eftir honum á 18. öldinni.
Dr.'Páll E, ól. betidir á að engu
sje líkara, en að Páll Sfígsson hafi
unnið eftir fullkomnu skipulögðu
kerfi. til að efla konungsvaldið
lijer á landi. Hann var íslendingum
mjög óhollur í verslunarmálum, og
ra’ðii' uin „tilburði til að kenna
landsm'önnum meiri undirgefni". —
Og ennfremur: „IFætt or við því, að
eftir þessu verði þungdæmir um
Pál Stígsson þeii' menn, sem mest
meta hagsnnmi þjóðarinnar. En
konungShollari mann en hann getur
ekki'1. (Saga lsl. 4 b. bls. 185F.
Þessi maður hlaut þó leg í Islenskri
niold, því hann sálaðist á Bessa-
stöðum árið 1506, eftir rúmlega 20
ára yéru hjer, og mun líklega fáum
öðrurn liafa tekist jafn geypilega,
að fjefletta Islendinga. ITefir „Stóri
dómur“ þannig verið eitt hið síðasta
hryðjuverk hans, gagnvart, Islend-
ingum. Páll Stígsson var grafinn
framan við altarið í Bessastaða-
kirkju, og var stór mariltarahella
lögð yfir gröfina, og letrað á hana
á lafínit, eitthvað á þessa leið á
vorri tungu: Páll Stígsson, danskur
hefðarmaður, rjettlátur, siðgóður,
vimtr irúarinnar. — Ilefir leghella
þessi nú, að tilhlutan Dana, verið
grópuð inn í norðurvegg Bessastaða
kirkju.
Guðbrandur Þorláksson varð bisk
up á ITólum 1571, og»rjeði þar ríkj-
um með rausn og prýði í 56 ár, til
1627, og hefir enginn maður á Is-
landi haft biskupsvald nálægt því
eins Iengi. Var hann um flest hinn
mesti nýtjamaður og stórfenglegri
kirkjuhöfðingi, en flestir aðrir.
Ejnn háskalegan meginókost hafði
Guðbrandur þó frá sjónarmiði oklc-
ar hutíma manna. Og segir dr. P.
E. Ó þánnig frá: „Engan konungs-
þjón gat á íslandi dyggvari en,
hann, I háskólanum hafði hann;
sogið í sig danskt andrúmsloft, en
í öllurn stofnunum Danmerkur var
þar • mestur konungsdaunn“. —>
Ekki segir dr. Páll, þetta Guðbrandi
til niðrunar, heldur segir hann sög-
una, eins og hún gekk fyrir sig og
viðurkennir fullkomlega hinn mikla
skörungsskap hans og mörgu kosti.
Vegna þessarar sprungu eða
brests í skapgerð Guðbrandar, stóð
hann ekki eins vel á verði gegn á-
sælni konungsvaldsins, sem æskilegt
hafði verið, og þjóðinni fvrir bestu.
Voru þeir Skálholtsbiskuparnir,
samtíðarmenn hans, Gísli Jónsson
;og Oddur Einarsson, ólíkt einurð-
armeiri gagnvart fulltrúum konungs
valdsins hjer á landi, en Guðbrand-
ur.
„Stóridómur“ aflaði sjer svo mik-
illa óvinsælda mfðal þjóðarinnar
að jafnvel fulltrúar konungs skirrð-
ust við að beita honum mjög, er
frá leið. Kom Guðbrandur þá á
framfæri við konung, klögun um
að þeir sýndu ofmikla linkind í því
efni. Var það þó að bera í bakka-
fullan lækinn, að hvetja konungs-
menn til meira harðræðis gagnvart
Islendingum. Og s.jálfur var Guð-
brandur ekki einu sinni sýkn gagn-
vart þessum lagabálki, því launbarn
átti hann; var það dóttir, Steinunn
að nafni. Ekki getur sjera Magnús
Ólafsson í Laufási, hennar með
nafni í hinu mikla 108 erinda erfi-
kvæði um Guðbrand. Mun hún samt
hafa orðið kynsælust barna hans,
því hún var móðir Þorláks biskups
Skúlasonar, er varð eftirmaður afa
síns á Hólastól, en amrna þeirra
biskupanna, Gísla á Hólum og Þórð-
ar í Skálholti. Eru liinar merkustu
ættir komnar frá Steinunni.
En svo var ásælni konungsmanna
mikil, að ekki víluðu þeir fyrir sjer
að veitast að þessurti konungholla
merkismanni, er hann var orðinn
ellihrumur, og gjalda honum ofgóða
þjónustu með háðnng og stórkost-
legum fjárútlátum. En svo var mál
með vexti, að Guðbrandur hafði
ritað Morðbrjefa-bæklingana; veitt-
ist hann þar harðlega að nafngreind
um mönnum, varð dómsmál úr og
dæmdist vera rógur. Urðu þau úr-
slit málsins, að Guðbrandi var gert
að greiða, hvorki meira nje minna
en 1000 ríkisdala sekt, ekki þó til
þeirra sem íægðir voru, heldur til
konungs. Telur dr. Páll E. Ó. að
það jafngildi 250 kýrverðum, eða
með núverandi verðlagi, hátt á
þriðja hundrað þvisund krónur.
Guðbrandi tókst þó á meðan hann
lifði, að humma fram af sjer að‘
greiða þessa sekt, en er hann var
fallinn t'rá. var eingin miskun leng-
ur hjá kongsmönnum, og urðu erf-
ingjar Guðbrandar að inna þessa
greiðslu af höndum; var þó „náð-
arsamlegast“ veitt leyfi til að
greiða upphæðina í fernu lagi.
Annar góður „kongs-maður",
Daði Guðmundsson' í Snóksdal fjell
í nokkur stórmæli, og var dæmdur
til ^vð gjalda konungi mikla fjár-
upphæð, en hann ljet sjer ekki bilt
við verða og greiddi ekki neitt, og
hefir sjálfsagt talið að hann væri
búinn að leggja inn hjá „kongs-náð-
inni“ annað cins. En löngu eftir
fráfall hans tókust samningar um
500 ríkisdala greiðslu. Þannig mætti
lengi telja, þó hjer verði staðar
numið.
Til athugunar á því hverjir ættu
jarðeignir á K.jalarnesþingi, rjett
ttpp úr aldamótunum 1700, hefi jeg
blaðað í Jarðabók Árna Magnús-
sonar og Páls Vídalíns, sjest þar að
áhrifa Bessastaðamanna gætir minna
eftir því sem fjær dregur, bæði í
Grindavíkur og Kjósar-hreppum.
Verða nú taldar upp jarðeignir í
Gullbringu- og Kjósarsýslum, eftir
áðurnefndri Jarðabók, og eigendur
þeirra. Yfirleitt verða jarðirnar þó
ekki nafngreindar nema sjerstak-
lega standi á, utan þær sem eru í
cinkaeign, og verður ]»ú jafnframt
gerð nokkur grein- fyrir eigendixn-
um, eftir því sem ástæður leyfa. Vel
1