Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1950, Blaðsíða 2

534 ~
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
TI
ieið frá lækjaróbnum vestur að
brekkunni fyrir handan. Fyrir fram
-an þennan grjótgarð er vegurinn
eítir sjálfum malalkambinum, og
er farið yfir lækinn í sjálfum ósn-
um.
Hæðin fyrir vestan kvosina er
miklu grasgefnari heldur en holtið,
sem þú hefur farið yfir, og virðist
að mestu vera samfelt tún, með
nokkrum grjótgörðum. Þarna legg-
ur upp reyki nokkurra bæa og
standa þeir flestir hátt. Þar eru
nyrst Hlíðarhús, þá Grjóti, Götu-
hús, Landakot, en Hólakot og Mels-
hús suður með tjörninni. Syðst og
vestast á grænu flatneskjunni gnæf
-ir kirkja með spíru og torfþaki og
moldarveggjum. Umhverfis hana
er kirkjugarður. En þar fyrir hand-
an, uppi undir brekkunni, er reisu-
legur bær. Það er Vík á Seltjarnar-
nesi, hið forna höfuðból Ingólfs
Arnarsonar, elsti bærinn á íslandi.
Þarna býr nú Jón Oddsson H jalta-
lín fyrverandi sýslumaður og Metta
hin glaðlynda dai»ka kona hans,
sem skemti íólki óspart með viki-
vakagleði. Þau eru tengdaforeldrar
Gissurar á Arnarhóli.
Skamt fyrir sunnan þennan bæ,
rjett hjá tjarnarkrikanum, er ann-
ar bær miklu minni og heitir Suð-
urbær. Á hæðinni handan við Vik-
urbæinn er túnið og nær á milli
Götuhúsatúns og Hólakotstúns. Það
er kallað Hóluvöllur. En Vík á líka
hina fögru grænu sljettu milli
tjamar og sjávar, og nefnist hún
Austurvöllur, og syðsti hluti henn-
ar þó stundum Tjarnarvöllur. Þetta
er ekki ræktað tún, og það er reynd
-ar ekki sljett, þótt svo sýnist, því
að í það eru margar dældir og rak-
lendir bollar með mýrargróðri. En
samt er það kallað Austurvöllur til
aðgreiningar frá aðaltúninu.
Það íer &kk: hja bví að bier byki
hjer fagurttnn að litast Nú er fag-
urt vorkvold og sólin er að cáigaat
Snæfellsjökul í vestri. Roðalitað
geislaflóð gyllir flóann úti fyrir, og
endurskin þess varpar purpuralitri
slikju á holt og hæðir. Á spegil-
skygndri tjörninni synda margar
andir og rabba saman, en í f jörunni
og úti á víkinni er fult af úandi
æðarfugli. í mýrinni sunnan við
tjörnina heyrast kýr baula, því að
verið er að sækja þær og aðskilja
þær, sem heima eiga fyrir austan
læk og vestan. Hjer er dásamleg
kyrð og ró, friður og fegurð. En
einn stór galli er hjer á. Þennan
íagra blett eiga ekki íslendingar.
Það er kóngurinn í Damnörk, sem
á alt saman, úthagann, túnin, býlin,
og fólkið sjálft, sem þar býr. Allir
nema Hlíðarhúsamenn eru leigu-
liðar konungs og verða ekki ein-
ungis að greiða honum landskuld,
heldur verða þeir að vera auðmjúk-
ír þjónar Bessastaðavaldsins, hve-
nær sem það vill þá nota.
TVEIMUR arum síðar varð hjer
mikil breyting á. Þá voru verk-
smiðjurnar reistar og konungur
lagði til þeirra jörðina Vík. Skúli
Magnússon viidi að verksmióju-
fólkið fengi jarðarafnot, svo að það
gæti haft skepnur, en það var ekki
gott um vik, því að allar hjáleig-
urnar voru í ábúð. Hann lagði þó
undir sig Austurvöll og fekk hann
forstjóra verksmiðjanna til afnota
og helst það meðan verksmiðjurnar
voru við líði.
Á næstu árum ris svo upp bygð
meðfram Grjótabrekkunni og er
seinast komin svo að segja tvoföid
húsaröð neðan úr Gróf að Suður-
bæ, um þner inundir, er verslunin
var geíiu írjáls. Þar myndaðist
,,Hovedgaden“ eftir sjávargötunni
frá Vík. En á kambinum fyrir fram-
an var Fálkahúsið og þar fyrir
austar, á sjálfum m alarkarr.bm.urr.
utac garðs, var Reipslagarabrautic.
Þegar kaupmecc íara $v& að
byggja verslunarhús, vildu þeir
vera sem næst sjónum og reistu
hús sín því sunnan undir grjót-
garðinum, gem náði milli lækjar-
óssins og Grófarinnar, og þar mynd
-aðist smám saman hin svonefnda
Strandgade, er seimia varð Hafn-
arstræti. Varð ekki að þessu nein
teljandi skerðing á Austurvelli,
enda mun ekki hafa þótt hentugt að
byggja þar. Árið 1785 kom til orða
að reisa þar skóla, biskupssetur og
kennarabústaði, vegna þess að þá
var afráðið að Skálholtsstóll flytt-
ist til Reykjavíkur. Fór þá fram
skoðunargerð og var Hannes bisk-
up Finnsson sjálfur með í því. —
Kvað hann upp þann úrskurð að
völlurinn væri alt of blautur til
þess að hægt væri að byggja þar.
Þess vegna var skólinn reistur á
Hólavelli.
Tveimur árum seinna (1787) fór
fram fyrsta útmæling á kaupstað-
arlóðinni og kveður þar nokkuð við
annan tón. Þar segir að kaupstað-
arióðin (Austurvöllur) sje hart og
gott tún, hæft undir hús og garða.
Og hió sama ár er hinni nýu dóm-
kirkju valinn staður í suðaustur-
horni vallarins, rjett hjá tjörninni,
sem þá náði miklu lengra norður
en nú nær hún.
Meðan forstjóri verksmiðjanna
hafði Austurvöli, var hann friðað-
ur, en nú, er liann var gerður að
kaupstaðarlóð, var allri friðun lok-
ið. Nú gálu menn fengið hjer ó-
keypis ióðir, nokkurn \'eginn eftir
\'ild. En það, sem hlííði Austurvelli
var hvað hann var biautur, Hann
var svo lágur um miðbikið, að sjór
gekk þar upp um holurnar í stór-
straumsflæði. En þá var fanð að
nota hann til annars. Þá fóru Jesta-
menn að reisa þar tjöld sín ag heftu
hesta sína hjá sjer á vellinum.
Helst sá siður lengí og var oft
krokt aí tjöidum á Áustuj'velii-
Fyigdi þv; hávsö: caitjil ©g drykkju
i«eti, pvi þá v$r ;eit áíer-gi í