Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1953, Qupperneq 14

r
106
LESBOK MORGUNBLAÐSINS
f verður að telja þessa tilgátu um
| Vonarskarð hið forna fremur ó-
{ sennilega. Líklegra er að Vonar-
f skarð Bárðar hafi verið einn af
f klofum þeim, sem jökullinn fékk
f nafn af. Gæti sé klofi norðan frá
{ hafa verið milh Kverkfjalla og
f Bárðarbungu, þar sem Dyngjujök-
f ull er nú. Sunnan frá hefði hann
f verið láglendið milh Öræfajökuls,
f og fjallahryggja norður af honum,
f og Lómagnúps og hálendis þar
f norður af, þar sem Skeiðarárjökull
f liggur nú og hefur fyllt upp. Gæti
( það láglendi hafa náð allt norður
f til Grímsvatna. Jökulhaft þyrfti
f ekki að hafa verið nema á hrygg
f — breiðari eða mjórri — norðan
f við Grímsvötn.
f 2. Ferðafrásagnir
™ Frá Söguöld er sú frásögn, að
| Sámur Bjarnason með hóp manna
{ á þingreið fór yfir Jökulsá á Fjöll-
f um í nánd við Herðubreið. Eigi
f er þess getið, að Jökulsá né önnur
f stórvötn væri torfæra á leið hans.
fp Aðra frásögn frá Söguöld, er
f af má ráða um vatnsmagn Jökulsár
f er að önna í þætti Vöðu-Brands,
f er gerðist á fyrstu árum 11. aldar.
f Segir þar, að þá hafi verið góð vöð
f víða á ánni- Þátturinn er talinn
f ritaður síðari hluta 13. aldar. Frá-
f sögnin ber það með sér, að breyt-
f ing er orðin á vatnsmagni árinnar
f frá því að sagan gerðist til þess er
^ hún var rituð.
f 3. Vöxtur jókla og vatnsmagns
& Um miðja 14. öld varð svo mikill
| vatnagangur, og jökulhlaup svo
^ stórfeng, samfara eldsumbrotum í
§ Öræfajökli, að eyddust nálega heil
§ býggðahverfi. í Öræfasveitum
* eyddist byggð, sem tók yfir tvær
f kirkjusóknir. Rauðalækjar kirkju-
f sókn (Litla-Hérað) að fullu og
f Hofssókn að miklu leyti. Að
nokkru leyti hefur það verið af
yölduxu eldgossins. En þess er þó
getið að Knappafellsjökull (Skeið-
arárjökull?) hafi hlaupið í sjó
fram, og á það skiljanlega við
skriðjökulinn, Vatnshlaup hefur
það verið, en ekki það, að jökull-
inn sjálfur hafi hlaupið svo langt
fram. Og vatnsgangur hefur það
verið að mestu eða öllu frá jökl-
inum austar, en ekki eldgosið, sem
byggðum eyddu sama ár, í Horna-
fjarðar- og Lóns byggðum.
Aftur á móti er það jökullinn
sjálfur, Breiðamerkurjökull, sem
gengið hefur yfir byggðina á
Breiðumörk. Þar er talið að hafi
verið mikil byggð og heil kirkju-
sókn. Nafnið segir til um það, að
þar hafi verið mikið skóglendi.
Það er þannig víst, að byggða-
mörkin sunnan undir Vatnajökli
austan verðum hafa verið miklum
mun rýmri í öndverðu en síðar
varð. Rýrnun og eyðing byggðanna
stafar sumpart af yfirgangi jökla
og vatnsflaums frá þeim. Vöxtur
jöklanna getur ekki stafað af öðru
en kólnandi veðurfari.
4. Gagnkvæm ítök
Órækar heimildir eru fyrir því,
að gagnkvæm ítök voru snemma á
öldum milli Möðrudals kirkju og
jarðarinnar Skaftafells í Öræfa-
sveit. ítak kirkjunnar er „tólf trog-
söðla högg“ í Skaftafells skógi, en
gagnítak jarðarinnar er samkvæmt
jarðabók 14 hrossa sumarbeit í
Möðrudals landi-
Þessi gagnkvæmu ítök þvert yfir
Vatnajökul væru óhugsanleg, ef
samgönguleiðin hefði verið jafn
torveld milli jarðanna sem nú á
dögum. Þegar samningurinn um
hin gagnkvæmu ítök hefur verið
gerður, einhverntíma fyrir 1408,
hefur Vatnajökull verið klofinn
sem til forna. Ennþá fráleitara er
að hún hafi verið um skarðið milli
Tungnafellsjökuls og Vatnajökuls,
en leið Gnúpa-Bárðar lægi vel
við, að hún hefði verið um klol'a
í jökulinn milli Kverkfjalla og
Bárðarbungu, sem fyrr er til get-
ið um leið Bárðar.
Á öðrum stað austar hefur
Vatnajökull sennilega einnig ver-
ið allmjög klofinn til forna, þar
á milli sem Brúarjökull að norð-
an en Breiðamerkurjökull að sunn-
an fylla upp nú.
Eftir að þessir klofar í jökul-
inn höfðu fyllst af skriðjöklum, var
ekki eðlilegt að halda hinu upp-
haflega nafni, fremur en fært var
að halda lækja nöfnunum Fúla-
læk og Raftalæk eftir að þeir voru
orðnir stórár. Jökullinn er nú orð-
inn samfelldur, vötn öll frá honum
vatnsmeiri en fyrr. Þá er orðið til-
valið nafnið Vatnajökull.
Sennilega hefur þriðji klofinn
verið í jökulinn þar sem Eyabakka-
jökull og Hoffellsjökull falla nú
fram, annar til norðurs en hinn til
suðurs. Um þann klofa, e. t. v, jök-
ullausan, gæti þá hafa verið Fjalla-
baksleið sú, er sagnir herma að
Norðlingar hafi farið til verstöðva
í Suðursveit. Aðeins austustu
hnjúkarnir, sem jökullinn hvílir á,
hefðu þá verið frá skildir, líkt og
Tungnafell með jökulhettu sinni
að vestanverðu. t ,
4. Niðurlagsorð
Það sem að framan er til getið,
um þrí- eða fjórskipting Vatna-
jökuls til forna styðst að nokkru
við þykktar mælingar þær á jökl-
inum, sem Jón Eyþórsson veður-
fræðingur hefur gert. Sýna þær
mælingar, að landið undir jöklin-
um er mjög mishæðótt, tindafjöll,
hæðahryggir og hæðabungur, eh á
milli norðan frá er landið á pört-
um ekki hærra en hásléttan nörð-
an jökuls og sunnan frá hækkalidi
lágsléttur og dajir upp frá láglend-
inu. Um hásléttu geirana norðan
frá og lægðadrögin sunnan frá
falla nú skriðjöklar frá hæðabung-
um jökulsins og haía gert hann