Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1956, Page 4

280 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
..... 1 ... ■ ■ — - . mmmmmmém-mm ....
ar? Ekki voru þeir komnir úr Dala-
sýslu. því að hún var þá ónumin
með öllu. Mestar líkur eru til þess
að þessa hrúta hafi frar átt. En
hvar var þá byggð þeirra? Þarna
rétt fyrir norðan er Kollafiörður
í Strandasýslu. Hvað er þá líklegra
en að hrútamir hafi verið þaðan,
og þar hafi írar búið, og af þeim
dragi fjörðurinn nafn sitt.
— O —
Hér má bæta nokkru við, enda
þótt það sé að vissu leyti úr ann-
ari átt. í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar er þessir saga:
„Upp af Steinadal í Kollafirði í
Strandasýslu ganga nokkxir smá-
dalir. Einn þeirra heitir Mókolls-
dalur.*) Efst í dalnum er Mókolls-
haugur, ákaflega stór og snarbratt-
ur á allar hliðar; þar er sagt að
Kollur eða Mókollur, einn inna
fyrstu landnámsmanna sé haug-
lagður með fé sínu. Mun það vera
allt sami maður, sem Landnáma
kallar Kolla er nam „Kollafjörð og
Skriðinsenni og bjó undir Felli
meðan hann lifði“. Það er sagt að
Mókollur hafi viljað láta heygja
sig, þar sem hvorki klukknahljóm-
urinn frá kirkjunni sem þar er
næst (Fellskirkja) raskaði ró sinni,
né heldur að sól fengi skinið á haug
sinn, en við inu síðara hefir þó
ekki orðið séð með öllu, því sól
skín á hauginn nokkurn tíma sum-
arsins“.
Þessi saga er merkileg, þótt Mó-
kollshaugur sé enginn haugur,
heldur stór hóll úr bleikju. En
sagan er fornleg þar sem getið
er um andúð Kolls á klukkna-
hljómi og ljósi (sbr. söguna um
konu Geirmundar heljarskinns o.
fl.) En hvernig stendur á þvi að
hann er nefndur Mókollur? Eg
hygg að forskeytið sé írskt. For-
*)Það er ekki rétt að Mókollsdalur
gangi upp af Steinadal, hann gengur
upp af Þrúðardal.
skeytið Mor á írsku þýðir mikill
(eða stór), en Mo þýðir meiri (eða
stærri). Gæti þá Mókollsnafnið átt
við æðsta mann þeirra franna á
þessum slóðum. Annars kemur
þetta forskeyti víðar fyrir í nöfn-
vim hér á landi. Þrjú systkin írsk
námu Landeyar og eru bæir enn
kenndir við þau öll. Hallgeir bjó í
Hallgeirsey og dóttir hans hét Mó-
bil. Hildir bjó í Hildisey og hans
dóttir var Móeiður, sem Móeiðar-
hvoll er kenndur við. Líklegt þyk-
ir mér og, að í örnefnum frá land-
námstíð, er byrja á Mó-, sé það
forskeyti írskt, einkum ef nöfnin
gáfu menn, sem komnir voru vest-
an um haf. Má þar nefna Móberg
í Langadal í Húnavatnssýslu, Mó-
gil og Mógilsá í Kollafirði í Kjós-
arsýslu, Móskóga í Fljótum í
Skagafirði, Móklett í Tungusveit í
Skagafirði, Móhyl í Gljúfurá í
Borgarfirði o. fl. Þess má geta, að
írsku forskeytin Mór og Mó geta
aldrei átt við lit.
— O —
Þá skal aftur vikið að Kolls-
nafninu og minnst á Kollafjörð í
Barðastrandarsýslu. Verður þá að
viðurkenna, að engar líkur er við
að styðjast aðrar en nafnið eitt,
að hann sé kenndur við írabyggð
er þar hafi verið.
En mitt á milli hans og Kolla-
fjarðar í Strandasýslu er Þorska-
fjörður, og fyrir botni hans heita
„kollabúðir“. Sagði svo frá Ari
Jochumsson (bróðir Matthíasar
skálds) sem uppalinn var á bænum
Kollabúðum, að í æsku sinni hafi
enn lifað sú sögn, að þarna hefði
verið Papaver, áður en landnáms-
menn komu. Bærinn dregur nafn
sitt af þessum „kollabúðum“
en það var þorp eða raðir af hring-
mynduðum grjótbyrgjum, hlöðn-
um í keilu. Mun það byggingarlag
(clachan) hvergi hafa verið þekkt
þá annars staðar en meðal keltn-
eskra manna, eftir því sem skozki
fornfræðíngurinn T. C. Leth-
bridge fullyrti, er hann var hér á
ferð að leita eftir slíkum byrgium.
Sama sagði írslvur stúdent, James
Connolly, sem var hér fvrir nokkr-
um árum. En að þessar búðir skuli
kalláðar „kollabúðir", þykir mér
taka af öll tvímæli um að land-
námsmenn hafi kallað írana
Kolla.
Ari sagði að á uppvaxtarárum
sínum hefði gamlir menn sagt sér,
að í sínu minni hefði „kollabúð-
irnar“ verið 20—30 að tölu, og
nokkrar þeirra enn uppi standandi.
Sjálfur kvaðst hann hafa séð eina
búð uppi standandi, en hún var
rifin og grjótið úr henni haft í
túngarðinn á Kollabúðum. Og svo
fór um margar rústir „kollabúð-
anna“. Jochum Eggertsson segir
(Lesbók 1954) að enn sjáist greini-
leg mót tveggja „kollabúða“ og
neðsti grjóthringurinn úr þeirri
þriðju Eru þetta þá einu nokkurn
veginn öruggu minjamar um
byggð íra hér á landi fyrir land-
námstíð.
— O —
Þótt telja verði vafalaust að
„kollabúðirnar" séu kenndar við
írska menn, eru önnur ömefni
með „kolls“-nafni kennd við nor-
ræna menn. Eru miklar líkur til
að þeir menn hafi allir kristnir
verið og tekið einhverja vigslu, og
þess vegna látið gera sér koll. En
þeir menn hafa einnig verið nefnd-
ir Kollar (sbr. Dala-Koll) og hefir
farið svo um það viðurnefni, að
það hefir festzt við þá svo að þeirra
eigin nöfn hafa gleymzt. Síðan
gengur svo Kollsnafnið í ættir, og
verða margir með því nafni, er
stundir líða. Var þetta aWn<ri að
viðumefni útrýmdi eiginnafni, en
heldist síðan í ættinni sem eigin-
nafn. « t
Nú er að athuga þá menn með