Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1962, Qupperneq 12
KNUT HAMSUN
Frh. af bls. 1.
að. Því nú var hann staðráðinn í því
að gerast rithöfundur, skáld, og ekk-
ert annað.
ííann yíirgaf nú amtmannssetrið
fyrir áeggjan prests nokkurs, sem réði
hann til skólans í Bö, hann settist þar
ekki á skólabekk heldur gerðist hann
kennari og voru nemendurnir ögn
yngri en hann sjálfur. Svo ríkulegt
traust hafði þessi nítján ára unglingur
Knud Pedersen 14 ára,
meðan hann stundaði skóaranám.
vakið hjá klerkinum. Og Knud reynd-
ist traustsins verður, kennslan féll
honum vel úr hendi og allt gekk eins
og í sögu. En þá varð hann gripinn
svo sterkri löngun að brjóta sér braut
sem rithöfundur að honum héldu eng-
in bönd. Hann setlaði sér að hafa
brauð sitt af skáldskap og ritstörfum
héðan í frá. Hann gekk á fund auðugs
manns er Zahl hét og hafði óspart
notað efni sín til að liðsmna þeim er
voru hjálparþurfi. Knud bað hann
ásjár, kvaðst ætla að gerast rithöfund-
ur og sýndi honum nýjustu bókina,
„Björger". Zahl leit ekki á handritið,
en virti unga manninn fyrir sér. Þeg-
ar hann gekk úr húsi kaupmannsins,
hafði hann þúsund krónur í vasanum
og var himinlifandi. Var ekki öllu
borgið? Þetta hljómaði eins og lyga-
saga, Knud var frá sér numinn. Þó
var þetta raunverulegt, og þótt þetta
fé væri engin lífstíðartrygging var hér
um að ræða álitlega byrjun. Hefði
skáldið unga grunað þá hvilíkar hörm-
ungar og hvílíka neyð hann hafði
kallað yfir sig er hann valdi skáld-
skapinn að ævistarfi, er sennilegt að
eitthvað hefði dofnað yfir honum. l£n
nú var hann í sjöunda himni og
sökkti sér í næsta verkefni, hann hafði
nýja bók í smíðum, skáldsögu sem
hét „Frida“. Hann ferðaðist til Hard-
anger og skrifaði eins og vitstola
maður, vék nú nafni sínu við og kall-
aði sig Knut Pederson; nafnbreytingin
var nokkurskonar tákn þess að nú
væri runnið upp nýtt tímabil í ævi
skáldsins unga sem var önnum kafinn
við skriftir, hafði þúsund krónur í
vasanum og ólgaði af vinnugleði. Þó
þótti honum ekki annað við hæfi en
varpa hinu gamla nafni fyrir borð. Og
þó var hann ekki orðinn tvítugur að
aldri.
★
S núum aftur til ársins 1920 þeg-
ar Hamsun hlotnaðist æðsti heiður
sem skáldi getur hlotnazt á Vesturlönd-
um. Um þær mundir sem Hamsun var
hylltur í Stokkhólmi, „fitaður á fé og
frama“, birtist næsta bók hans á
prenti, „Konurnar við brunninn", þá
um haustið. Hvorki aðdáendur hans né
gagnrýnendur gátu kvartað undan því
að sköpunarkrafturinn væri þverrandi.
Nýja skáldsagan var ólík öllu öðru og
bar þó greinileg höfundarmerki Ham-
suns. Þar lýsir hann smábæjarlífinu í
skoplegu ljósi og deilir aðallega á eitt
hvimleiðasta fyrirbrigði þess: slaður
og gróusögur. Heiti sögunnar er hnytti-
lega valið og kallar fram í hugann
hina sígildu mynd af • tunguliprum
slefberum. Þó er því ekki að neita að
ýmsir urðu fyrir vonbrigðum, sumir
íhöfðu sýnilega vænzt þess af höfundi
„Gróðurs jarðar“ að hann skrifaði
hverja söguna á fætur annarri í þeim
dúr.
Thomas Mann fylgdi þýzku þýðing-
unni úr hlaði, kallaði hana Grotesk-
Roman. „Skírskotar þessi gróteski
róman í raun og veru síður til okkar
tíma en „Gróður jarðar?“ Hamsun
kveður af taumlausri kæti. „Gróður
jarðar" var einstakt verk í sinni röð,
slembilukka af hæstu gráðu. Það ætti
ekki að hindra okkur í því að líta á
„Konurnar við brunninn" sem meist-
araverk. Ef til vill er bókin skemmti-
legust af ölium bókum Hamsuns — og
Eefur hann þó verið snillingur í að
beita skopi og hæðni allt frá því að
Sultur kom út —, einn þeirra höfunda
sem þroskað hafa hinn einmana, djúp-
sótta hlátur; furðulegt fyrirbæri ef
nánar er eð gáð. Að öllu samanlögðu:
þessar fjögur hundruð blaðsíður eru
þrungnar töírum, listbrögðum, skáld-
legu innsæi og óvæntri nærfærni sem
saman stuðla að þeim indælu töfrum
sem fólgnir eru í list Hamsuns —, list,
sem er tvinnuð ýtrasta ísmeygileik og
frum-epískum einfaldleika, frá bók-
menntasögulegu sjónarmiði eru rúss-
nesk og amerísk áhrif tvinnuð saman
í persónulega samstæðu, jafnframt því
sem elzti þáttur norrænnar menninr>ar-
arfleifðar, sagna-andinn, er varðveittur
á tiginborinn hátt“.
S kömmu síðar rataði Hamsun í
ævintýri sem fæsta hefði órað fyrir og
sjálfan hann sízt. Hann festi kaup á
bifreið þetta sama ár, þar eð hann
var orðinn efnamaður. Bíllinn var
sjö manna Cadillac, „stór eins og
hús“, eins og frú María lýsir honum.
Hún ók bílnum, Knut átti síðan að
læra akstur af henni. Umferðarlög-
reglan var ekki eins smámunasöm í þá
daga. Þrátt fyrir óbeit sína á tækninni,
hafði skáldmæringurinn barnslega
ánægju af akstri í bíl, einkum þó ef
hratt var ekið. Nú var þotið á fleygi-
ferð um einmanalega þjóðvegi. En
þegar það rann upp fyrir honum að
ekki nægði að stíga nógu hraustlega
á benzíngjöfina, þá missti hann fJjót-
lega áhugann og hann gaf sig aftur
á vald andúð sinni á framförum og
tækni: „Eg verð ruglaður í kollinum
af þessu, aktu nú bara sjálf.“ Hún
sat síðan við stýrið, sumar hvert óku
þau um landið heilan mánuð og forð-
uðust vandlega fjölfama vegi. Þau
óku um stefnulaust og án áætlunar,
gistu þar sem þeim hentaði og lögðu
af stað aftur þegar þau lysti, næs+um
því að hætti flökkufólks. María fékk
ekki einu sinni að hringja heim, án
þess að hann yrði súr á svipinn.
Utan þessara ferðalaga sem hann fór
I með konu sinni jafnan, lifði hann
að mestu leyti í einveru. Þá tók hann
til við spilaþrautir og urðu þær helzta
athvarf hans þegar hann komst í tauga-
þrot í miðjum klíðum £ ritstörfum
sínum. Spilin lágu alltaf á sínum stað
á borðinu hans, urðu snjáð og slitiin
af notkun áður en hann útvegaði sér
ný. Áður hafði hann þó lappað upp á
þau með frímerkjum og límbandi þar
sem þau rifnuðu eða trosnuðu á jöðr-
unum. Að síðustu leit spilastokkurinn
út eins og óhrjáleg hrúga af óhreinum
pappa.
ÍÍins vegar hafði hann ánægju af
því að fara í kvikmyndahús og ef
hann dvaldi einhvers staðar í ókunn-
ugum bæ, var hann vanur að sjá sömu
kvikmyndasýninguna hvað eftir annað.
En hann vildi ekki sjá nema einfaldar
og frumstæðar myndir, eins og Tore
segir frá. Grínmyndir og kúrekamynd-
ir voru honum að skapi, hann tók þátt
í þeim af heilum huga og sparaði ekki
hróp og köll til að hvetja hetjurnar á
kvikmyndatjaldinu eða láta í ljós
hrifningu sína. Honum leiddist öll lista-
viðleitni í kvikmyndagerð og tilraunir
til að sýna á tjaldinu flóknar sálarlífs-
lýsingar, sofnaði iðulega á slíkum sýn-
ingum. Hann varð sérstaklega úfinn
þegar hann hafði villzt eitt sinn inn á
kvikmynd sem gerð var eftir sögu í
Biblíunni og gat ekki. einu sinni sagt
frá henni þegar heim kom, mundi það
eitt að asni hafði komið fram í mynd-
inni. En allt einu bætti hann við og
léttist á honum brúnin: „Þarna var
ein sem reið asna, hún var reyndar ári
snotur!" Það var María mey sem um
var að ræða.
Nú tók hann til við aö skrifa „Síð-
asta þáttinn", skáldsögu sem tók hann
tvö ár að skrifa. Hann átti við hinar
vanalegu sköpunarhríðir að etja, en
jafnframt var ekkert lát á sköpunar-
þróttinum. Hann lagði hart að sér við
vinnunna og gaf sér auk þess tóm til
að sinna ýmsum dægurmálum, skrifa
blaðagreinar og halda fyrirlestra. —
Hamsun fjallaði m. a. um vandamál
Knut Hamsun skömmu fyrir andlátið.
sem um hans daga vakti ákafar deil-
ur í Noregi: „Hvað á að gera við mæð-
ur sem bera út börn sín eða deyða þau
á annan hátt fyrir fátæktar sakir og
úrræðaleysis?“ Vildu sumir taka vægt
á slíkum afbrotum,en aðrir refsa harðri
hendi. Þessi glæpur var afar tíður í
Noregi og Hamsun hefur oftar en einu
sinni lýst honum í bókum sínum. 1
skáldverkunum fer Hamsun mildum
höndum um slíkar mæður, sýnir þeim
skilning og mannúð. En í ræðum og
riti þar fyrir utan var afstaða hans
hrein og bein: „Hengið hana, hengið
báða foreldrana, útrýmið þeim!“ Hann
tók ekki á málefnum með silkihönzkum.
-A. ð venju leitaði hann brott til
að hefja verkið og leigði sér herbergi
undir súð í gistihúsi í Arendal. En
hann undi þar ekki lengi. Að mánuði
liðnum skaut honum upp heima og
settist að í gamla kofanum í Hassei-
dal, sat þar á stólgarmi við borðskriflið
og kynti ofnræfilinn. Hann hjó sér
brennivið fyrir veturinn, kynti að
morgni þegar hann kom, sat þarna
síðan í frakkanum og skrifaði þar til
oks var orcfið hlýtt. Þarna varð skám-
sagan „Síðasti þáttur" til. Þegar kona
hans spurði hann um hvað bókin
mundi fjalla, svaraði hann stutt og
laggott: „Um dauðann."
Ef til vill átti bókarheitið sinn þátt
í því að sagan var um víða veröld
talin nokkurs konar elliverk höfundar,
„síðustu orð“ hans. Við'tökur bókar-
innar, einkum í Þýzkalandi, lituðust
af þessu viðhorfi fólks, þótt bókinni
væri hins vegar tekið af miklum fögn-
uði og höfundi sýndur allur sómi. En
ekkert var fjær sanni en halda því
fram að skáldskapur Hamsuns væri
í hnignun. Hann var sextugur að aldri,
en andlegir kraftar hans létu ekki á
sjá og margar sögur voru sagðar um
líkamlega hreysti hans og afl. En taug-
arnar voru alltaf jafn slæmar og oliu
honum angri og kvíða eins og ráöa
má af bréfi sem hann skrifaði heim
frá Arendal, en þangað hafði hann
farið til þess að reyna að vinna:
,Xl-ér er dapurlegt og leiðinlegt.
Já, mér finnst ég sífellt hafa meiri
þörf fyrir barnfóstru eða hjúkrunar-
konu. Ég sit hér, sveittur af hræðslu
þó ég hafi læst dyrunum. Ég veit ekk-
ert, veit ekkert í minn haus, er alveg
orðinn ringlaður. Ekki er fagurt útlitið
fyrir þig, sem erjt mannsaldri yngri en
ég. Helzt vildi ég leggja árar í bát,
en ég held að þú mundir fremur kjósa
að ég reyndi að ljúka bókinni — ó,
Guð, hvað ég á langt í land!‘“
Slík bréf eru þó í algerri mótsögn
við kraftinn og lífsþróttinn í verkum
hans og einnig þá staðreynd að hann
hafði margt á prjónunum heima á Nör-
holm og gekk að öllum störfum af
eldlegum áhuga. Hann upplifði „Gróð-
ur jarðar". Mýrar voru ræstar fram,
ræktaður nýskógur þar sem trén höfðu
verð felld, girðingar settar upp, úti-
!hús og hesthús byggð, fengizt við kyn-
bætur. Þá var byggður nýr vinnukofi
fyrir skáldið. Hann hafði uppi á réttu
fólki, ráðsmanni og vinnumönnum, sá
á eftir því og hafði uppi á nýju fólki
í staðinn. Auk alls þessa sinnti hann
fjölskyldu sinni mikið og hafði af því
mikla ánægju. Hann var blíður og
ástúðlegur en jafnframt strangur og
stundum smámunasamur fjölskyldufað-
ir og húsbóndi. Það virðist ganga
kraftaverki næst hversu óhikað hann
hélt áfram ritstörfum mitt í þessu
amstri og umstangi. Skáldsýnirnar
stóðu honum jafnan fyrir hugskotssjón-
um skýrar en allt annað.
Fyrir framan sig á frumslæðri borð-
plötunni hafði hann háar og miklar
hrúgur af minnisblöðum og seðlum sem
hann krotaði í án afláts, eftir því sem
hann fékk hugdettur. Eftir því sem
ritun sögunnar miðaði áfram minnk-
aði í staflanum unz loks er hann setti
endapunktinn aftan við, var staflinn
með öllu horfinn. Það var merki þess
að bókinni væri lokið.
þennan hátt vann hann að
hinum seinni meiriháttar bókum, á si-
felldum þeytingi milli staða, eftir því
sem honum datt í hug og eftir því
hvað taugarnar þoldu. í Kristjaníu,
sem nú bar heilið Osló, leitaði hann
til sálfræðings í því skyni að fá bót á
taugaveiklun sinni. Því nú var farinn
að ásækja hann ótti sem flestir skap-
andi listamenn verða fyrir: „Er upp-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
15. tölublað 1962