Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1963, Síða 4

!■!»—w hmmhi i
Gullstrandið á Skeiöar-
ársandi Anno 1667
EFTIR GUNNAR MAGNÚSSON FRÁ REYNISDAL
Oræfajökull rís hár ,og
tignarlegur syðst úr
Vatnajökli. Hann teygir sig upp
í heiðríkjuna og mænir til hafs.
Þó er hann stundum hulinn
skýjahjúp, svo að eigi sér til sól-
ar. Þarna í skjóli jökulsins er
Öræfasveitin, um langan aldur og
að nokkru leyti enn í dag
einangraðasta sveit landsins. Og
jökullinn, sem að baki rís, býr
yfir ógnum elds og ísa, og hefir
oftar en einu sinni sýnt héraðs-
búum í tvo heimana.
Til vesturs, suðurs og austurs
eru eyðisandar, Skeiðarársandur og
Breiðamerkursandur. Eru þeir fram-
burður „Gróttakvarnar“ þeirrar, er
Vatnajökull hefir malað frá örófi.
Þarna á söndunum hafa oft skip-
strönd orðið, fyrr og síðar, sem hafa
festst á spjöld sögunnar og í minn-
ingu þjóðarinnar. Stundum harm-
þrungin atvik og köld — og hörð
karlmennska, átök við beljandi vötn
og eyðisanda.
Einnig með furðulegum ævintýra-
blæ, svo að seint gleymist. Eitt strand
er þó eftirminnilegast, og hefir lengi
varpað nokkurs konar undraljóma á
sandana í Skaftafellssýslu vegna ó-
trúlegra atvika og auðlegðar, sem
umrætt skip hafði að flytja. Þetta
skipstrand varð árið 1667, en hol-
lenzka Austur-fndíafarið strandaði á
Skeiðarársandi þá um haustið.
Um skipsstrand þetta segir svo
í Fitjaannál 1667:
„Á þessu hausti brotnaði hollenzkt
skip við Skeiðarástand hjá Öræfum
austur, á nóttu, í stormi og myrkri.
Það kom frá Aust-Indien, en villt-
ist hingað. Flutti bæði gull og perl-
ur, silfur og kopar, kattun, silki og
lérept yfirfljótanlegt, og margskyns
dregna dúka og ábreiður. Var mælt
að kostað hefði 43 tunnur gulls. Al-
mæltu allir, að aldrei hefði þvílíkt
skip með svo dýrmæta áhöfn við
Island komið, síðan það var fyrst
byggt. Mikið fordjarfaðist af góssinu.
Menn komust af nokkrir á skips-
brotunum og bátunum, en margir
dóu í sjóvolki og þegar á land kom,
af kulda og frosti, því langt var til
hyggða, svo ekki lifðu eptir (af tveim
hundruðum fólks, sem á skipinu
voru) nema nærri 60. Sigldu sumir
á Eyrarbakka og annarsstaðar, þar
þeir gátu, en nokkrir voru um vet-
urinn hér á landi eptirliggjandi á
Seltjarnarnesi og Kjalarnesi, að sam
antöldum útlenzkum í Kjalarnes-
þingi 60 alls.
Þeir hollenzku fluttu varninginn
að austan. Var mælt að þeir hefðu
haft silki til undirgirðinga, og hept-
inga á hestum sínum, eða fengu
þeim, er hafa vildu, fyrir annað
traustara, bönd, beisli, ístöð og und-
irgirðingar. Þetta fé kölluðu Dansk-
ir vogrek og væri því kóngsfé.
Voru sýslumenn fyrir austan til-
skyldaðir að flytja varninginn til
Bessastaða, hver um sína sýslu, og
svo var gert. Haldið var, að marg-
ur yrði þá fingralangur fyrir aust-
an.“
E nn í dag er strand þetta um-
ræðuefni, og íhugunar, þótt síðan
séu liðin rétt 295 ár.
Nú tvö síðastliðin sumur hefir ver-
ið gerður út leiðangur austur á
Skeiðarársand, í leit að hinum týndu
auðæfum, og hefur Bergur Lárusson
frá Kirkjubæjarklaustri verið þar
fyrirliði, sem kunnugt er.
Eigi hefir leit þessi borið árangur
enn sem komið er, en eigi er fyrir
það synjandi að gullið og koparinn
kunni að finnast, þar sem leiðang-
ursmenn munu hafa yfir nákvæmum
leitartækjum að ráða.
Það hefir verið furðulegt ferðalag
þessa Indíafars. Að koma austan frá
Indlandi, suður fyrir Góðrarvonar-
höfða, og rata svo í slíkar hafvillur að
hafna norður á íslandi, undan Ör-
æfajökli á Skeiðarársandi.-En ævin-
týrin geymast í minningunni, og á
sögunnar spjöldum eru harmleikirn-
ir skráðir. Það hefir verið mikið af-
hroð er hinir „hollenzku“ guldu í
mannskaða þarna á Skeiðarársandi,
að aðeins 60 skyldu lífi halda af 200
manna áhöfn er á Indíafarinu voru.
Slíkar harmafregnir hafa eigi spurzt
síðan af söndunum í Skaftafellssýslu,
að jafnfáir menn af svo stórri skips-
höfn hafi bjargazt.
Enní dag ljómar Öræfajökull,
sólroðinn á fögrum sumarkvöldum og
heillar augað, er hann lítur, við slík
skilyrði.
Þó á hann það til að vera þung-
búinn og skuggalegur ásýndar. Enda
er það eigi að furða, þar sem við
rætur hans hafa gerzt svo sögulegir
og eftirminnilegir atburðir.
Vatnajökull malar sína „Grótta-
kvörn“ ár og síð og „sandarnir“ halda
áfram að færa út kvíarnar út í hafið.
En þarna á Skeiðarársandi, undan
Öræfunum, liggur gullið grafið í
sandinn. Ef til vill á það ævintýri
eftir að gerast, að það finnist, ef
þrautleitað er. Slíkur fundur mundi
þykja sögulegur og verða lengi
minnzt, eigi síður en strand Indía-
farsins fyrir hartnær 300 árum síðan.

| SMÁSAGAN j
Framh. af bls. 3.
rún er ekki síðri, þá eru þetta hin efni-
legustu hjónaefni.
Við samsinntum þessu, og var full
ástæða til, því að Pétur var gjörvileg-
ur maður að vallarsýn, hraustlegur, en
að vísu fremur ófríður í andliti.
. . ★ ★
Eg mætti á sysluskrifstofunni dag-
inn eftir samkvæmt ósk sýslumannsins.
Þegar ég kom inn á skrifstofuna voru
þar fyrir auk sýslumannsins, læknir-
inn og Guðrún Einarsdóttir.
Stúlka þessi var allmikilúðleg í sæti
sírru, þrekin um herðar, og brjóstin á-
toerandi þroskamkii. Hún var mjög rjóð
í kinnum og skipti lítt litum. Hún var
(hraustleg og bar vott um, að hún hefði
ekki dregið af sér við erfiðisvinnu. Aug-
un voru stór og fremur útstæð og báru
vott um viljastyrk en ekki var svip-
urinn greindarlegur að þvj skapi. Hún
var auðsjáanlega dálítið æst þessa
stundina, og maður gerði sér ósjálfrátt
í grun, að hún væri við öllu búin.
Við sátum hljóð um stund.
Loks var barið og Pétur birtist í
dyrunum. Hann gekk inn í stofuna, hik-
andi skrefum og kastaði kveðju á okk-
ur, sem fyrir vorum. Ég tók eftir því,
að Guðrún leit ekiki við honum og tók
ekki undir kveðju hans.
— Njamm, jæja, þá er fundarfært,
sagði sýslumaður og benti Pétri að
setjast á stól gegnt Guðrúnu. — Við
ættum nú að geta lokið þessu fljót-
lega. Hann leit til Guðrúnar. — Þér
lýsið þennan mann, Pétur Þorkelsson
á Þúfu, föður að barni yðar.
— Já, sagði Guðrún.
— Hvað segið þér við þessu, Pétur
Þorkelsson?
— Ég hef svarað því, mælti Pétur.
— Viljið þér endurtaka það nú?
— Já. Ég neita því, að vera faðir
þessa barns.
— Guðrún leit snöggt til Péturs, ó-
tolíð á svipinn. Pétur forðaðist að líta
til hennar. Nú varð alllöng þögn. Sýslu-
xnaður leit til Guðrúnar eins og hann
vænti þess, að hún segði eitthvað. Loks
mælti hann:
— Hvað segið þér við þessu svari
Péturs? v
— Ég segi það sama og áður. Hann
er faðir drengsins, því miður. Síðustu
tvö orðin sagði hún í hálfum hljóðum.
— Það getur maður skilið, sagði sýslu-
maður. Svo leit hann rannsakandi aug-
rrm á Guðrúnu og mælti:
— Segið mér. Kom ekkert fyrir yður
samskonar og þetta með Pétri eftir að
íþér voruð með honum?
— Nei, svaraði Guðrún.
— Munduð þér vera reiðubúnar að
sverja fyrir það?
— Já, sannarlega, það er ég.
— Og þér, Pétur. Hvað segið þér
við þessu?
— Ég segi það sama og ég hef sagt.
Ég er ekki faðir þessa barns.
— Viljið þér sverja fyrir það?
■— Hefur hún ekki forgangsréttinn?
— Jú. Það hefur hún. Viljið þér
sverja, ef hún gefur yður eftir sinn
rétt?
— Ég er ekki að biðja um það. Hafi
hún réttinn, þá er bezt að hún noti
hann, ef hún þorir.
Nú varð löng þögn. And'lit sýslu-
mannsins tók snöggum svipbreyting-
um, allt frá hörku til kýmni. Loks brosti
hann íbygginn á svipinn og mælti:
— Ilvernig er þetta, góðu börn. Eruð
þið ekki laus og liðug, bæði ógift og
ótrúlofuð?
— Ég er hvorki gift né trúlofuð, svar-
aði Guðrún.
— Ég ekki heldur, svaraði Pétur.
— Mér sýnist að þið getið leyst þetta
á mjög auðveldan hátt. Þið látið bara
gefa ykkur saman.
Við þessi orð sýslumanns var sem
þrumu lysti yfir okkur í stofunni. Stúlk
an, Guðrún Einarsdóttir, spratt á fætur
og horfði með þungum reiðisvip á sýslu-
manninn og mælti:
— Að ég ætti að verða kona þessarar
skepnu, sem ekki vill kannast við sitt
eigið afkvæmi. Nei. . . og aftur nei,
það skal aldrei verða. Og hann skal
aldrei fá að sjá litla drenginn minn.
(Rödd hennar varð einkennilega blíð,
er hún nefndi drenginn sinn.). Ég ætla
að eiga hann Óla minn ein. (Hún benti
á Pétur). En hann skal verða að gefa
með honum. Hann skal ekki komast
undan því.
Pétur mæliti:
— Þú segist vilja eiga þennan króa
þinn ein.
— Króa, greíp Guðrún fram í. — Þú
æt'tir að skammast þín.
— Þú mátt eiga hann ein, hélt Pétur
áfram. — Þú mátt það að minnsta kosti
fyrir mér. En ég vil ekki þurfa að strita
fyrir því, sem mér er óviðkomandi.
— Skammastu þín, sagði Guðrún og
stappaði í gólfið. — Þú . . .
— Ekki samtal, greip sýslumaður
fram í. — Það er augljóst, að þið viljið
ekki giftast, að minnsta kosti ekki þér.
Hann leit til Guðrúnar.
— Nei, ég held að ég hafi sagt það
nógu skýrt.
— Ég ekki heldur, sagði Pétur.
— Þá er að reyna að komast að ann-
arri niðurstöðu ,sagði sýslumaður hóglát
lega. — En æskilegast er fyrir y. ur
bæði, að þetta geti, gengið friðsamlega.
Hann leit á Pétur. — Yður er ráðlegast
að gangast við barninu, piltur minn.
— Ef ég bara vissi, að það væri mitt
barn, muldraði Pétur.
— Trúið þér ekki því, sem læknirinn
segir?
— Jú. Læknirinn getur haft rétt fyrir
sér, en ummæli hans sanna samt ekki,
að ég sé faðir barnsins.
Sýslumaður var nú auðsjáanlega orð-
inn ergilegur. Hann hvessti augun á Pét
ur og mælti:
— Þetta er vandræðaþvæla í yður,
piltur minn. Þér þurfið svei mér ekki
að skammast yðar fyrir að vera faðir
þessa drengs. Skýrsla yfirsetukonunnar
gefur yður góðan vitnisburð. . .
— Mér?, sagði Pétur og rak upp stór
au’gu.
Gletitnin skein úr augum sýslu-
manns. Hann tók fram örk og byrjaði að
skrifa á hana. Hann leit á Pétur og
mælti:
— Var ekki bezta veður, þegar þið
voruð þarna í lautinni?
— Það var ekki rigning, svaraði Pét-
ur. —- Annars man ég ekki vel hvernig
veðrið var.
— Skiljanlegt, sagði sýsluxnaður i
hálfum hljóðum.
Nú varð löng þöign. Sýslumaður hélt
áfram að krota á örkina. Hann leit upp
öðru hverju og horfði ýmist á Pétur eða
Framh. á bls. 11.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
2. tölúblað 1963