Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1963, Side 6

I BÓKMENNTIR I
Framh. af bl.s 5.
menn, ekki sízt Tsjaíkovskí, Taneiev og
Eubinstein-bræðurna, og kom sú reynsla
honum í góðar þarfir þegar hann hóf
að starfa í óperunni.
S tanislavskí taldi haustið 1888
marka ein af tímamótunum á 1 ista-
mannsferli sínum. Þá stofnaði hann á-
samt leikstjóranum A. Fedotov og söng-
kennaranum F. Komissarzhevsky „Lista-
og bókmenntafélagið", sem safnaði sam-
an fulltrúum allra listgreina. Um svip-
að leyti var komið upp leikflokki á-
hugamanna, og hóf Stanislavskí þá þeg-
ar að leika þar. Upp frá því varð nafn
hans æ kunnara meðal leiklistarunn-
■enda í Moskvu.
Stanislavskí átti gengi sitt ekki ein-
ungis að þakka miklum hæfileikum,
ríkum skapsmunum, sviðsþokka, hug-
kvæmni og fyrirmannlegri framkomu,
heldur átti óþreytandi elja hans við að
aga og fullkomna list sína engu minni
þátt í sigurför hans. í upphafi ferils
síns, þegar hann var aðeins 26 ára gam-
all, reyndi hann að skilgreina viðhorf
sitt t-il listarinnar. í dagbók sína skrif-
aði hann: „Að sjólfsögðu er réttasta
leiðin sú, sem er stytzt til sannleikans,
til lífsins .... f þessu er verkefni mitt
fólgið: að þekkja hvort tveggja framar
öllu öðru. Með öðrum orðum, það er
nauðsynlegt að menntast, læra að hugsa,
þroska siðferðiskenndina og rækta hug-
ann.“
A þeim tíu árum sem Stanislavskí
lék fyrir „Lista- og bókmenntafélagið“
kom hann fram í mörgum og sundur-
leitum hlutverkum, bæði í gamanleikj-
um og harmleikjum. En hann var sjald-
an ánægður með árangurinn, einkan-
lega í harmsögulegum hlutverkum,
táldi sig ekki hafa tækni eða skapsmuni
í þau. Jafnframt starfi sínu sem leik-
ari fékkst hann við leikstjórn og náði
smám saman sterkum tökum á þessum
þætti leiklistarinnar. Tilviljun réð því
að hann lagði inn á þá braut. Leikstjór-
inn Fedotov var fjarverandi þegar
„Lista- og bókmenntafélagið11 var að
undirbúa sýningu á leikritinu „Brenn-
andi bréf“ eftir Gnedich, og félagið
hafði ekki efni á að ráða nýjan leik-
stjóra. „Þess vegna varð ég að taka að
mér verkið," skrifaði Stanislavskí í
dagbók sína. Hann kom þá þegar fram
með ýmsar nýjungar í sviðsetningu til
að ná sem eðlilegustum áhrifum, bað
jafnvel um þagnir í samtölunum og
sagði leikendum að tala eins eðlilega og
þeim væfi unnt!
Fyrsta raun hans sem leikstjóra tókst
mjög vel og varð þess valdandi, að
hann réðst í að sviðsetja fyrstu sýningu
á gamanleik Leós Tolstoís, „Ávextir
upplýsingarinnar". Um þetta leyti (1891)
hafði leikhúsdeild „Lista- og bók-
menntafélagsins" á að skipa mörgum
góðum áhugaleikurum, sem síðar urðu
þekktir við hið fræga Listaleikhús
Stanislavskís. Meðan hann var að setja
þennan gamanleik á svið reyndi hann
að brjótast úr viðjum vanans bæði að
því er snerti vinnubrögð og hugsunar-
hátt „í leikhúsinu fór ég að hata leik-
hús og byrjaði leit mína að nýju, ó-
sviknu lífi í því“, skrifaði hann.
Eftir frumsýninguna á „Ávöxtum
upplýsingarinnar“, sem varð viðburður
í menningarlífi Moskvu-borgar, svið-
setti Stanislavskí nokkur fleiri leikrit
fyrir „Lista- og bókmenntafélagið", og
vöktu þau mikla athygli sökum frum-
leika og einlægrar sannleiksviðleitni.
Stanislavskí uppgötvaði nýjar leiðir til
að gera áhrifarík leiktjöld með þvi að
tengja saman höggmyndalist og málara-
Stanislavskí I hlutverki Versjínins
í „Þrem systrum.“
list. Hann tók rafmagnið í sina þjón-
ustu til að ná betri áhrifum á sviðinu
og samdi sérstakar leiðbeiningar um
notkun ljósa og hljóða 1 hverju verki,
sem hann setti á svið.
Frá upphafi var Stanislavskí bylting-
armaður í leikstjórn sinni og sagði
öllum hégóma og úreltum lögmálum
leiksviðsins stríð á hendur. Þegar
franskur gagnrýnandi réðst á hann fyr-
ir frávik frá gróinni hefð í sviðsetn-
ingu sinni á „Othello", skrifaði Stanis-
lavskí um hæl: „Trúið mér, það er
verkefni þessarar kynslóðar að gera
útlægar úr listinni úreltar hefðir og
vanaiðju, og gefa ímyndunaraflinu og
sköpunargáfunni meira svigrúm. Þetta
er einasta leið okkar til að bjarga list-
inni.“
Arið 1897 átti Stanislavskí af-
drifaríkan fund við V. Nemíróvitsj-
Dantsénkó, kunnan leikritahöfund, leik-
gagnrýnanda og kennara. Þessi fundur
hafði mikið sögulegt gildi, því á honum
var ákveðið að setja á stofn opinbert
leikhús með leikurum úr áhugamanna-
flokkum, sem voru lærisveinar Stanis-
lavskís og nemendur Nemíróvitsj-
Dantsénkós. Meðal þeirra voru Olga
Knipper, sem síðar varð eiginkona
Antons Tsékovs, og Meierhold, sem gat
sér mikið orð sem leikari seinna meir.
Stofnendur Listaleikhússins áttu að
ýmsu leyti mjög vel saman. Annar var
reyndur leikari og djarfur leikstjóri,
hinn mikilhæfur leikstjóri, smekkvís
bókmenntamaður, reyndur kennari og
skipuleggjari. Þessir tveir andans menn
hófu samstarf sem entist til æviloka.
Þó oft kæmi upp misklíð, sem átti ræt-
ur í ólíkum smekk eða listrænum við-
horfum, voru þeir ævinlega á einu máli
um þá meginspurningu, hvert væri hlut-
verk listarinnar og Listaleikhússins.
Listaleikhúsið í Moskvu var opnað
14. október 1898, og fyrsta verkefni
þess var „Fjodor Ioanovitsj keisari“,
sögulegur harmleikur eftir A. Tolstoi,
sem hafði verið bannaður um langt
skeið af hinni opinberu ritskoðun. í
kjölfar hans komu mörg önnur leikrit
í svipuðum dúr, leikrit sem fjölluðu um
söguleg og félagsleg efni. Stanislavskí
vildi koma „sannleikanum" á framfæri
í leikhúsinu með þessum verkum, en
hann viðurkenndi síðar, að þessi sann-
leikur hefði einkum verið á ytra borði;
áherzlan sem lögð var á sögulega og
félagslega sannfræði hefði getað kæft
viðleitni Listaleikhússins, ef ráðamenn
þess hefðu ekki séð að sér í tíma.
að sem varð Listaleikhúsinu mest
lyftistöng voru verk tveggja samtíma-
höfunda, sem skrifuðu um málefni líð-
andi stundar af listrænu innsæi og gerð-
ust nokkurs konar skjólstæðingar leik-
hússins. Þessir menn voru Anton Tsé-
kov og Maxim Gorkí. "Það voru léikrit
Tsékovs sem urðu burðarásinn í starf-
semi Listaleikhússins árum saman. Stan
islavskí kom ekki strax auga á leik-
ræna kosti „Máfsins" eftir Tsékov, en
þegar hann fór að vinna við sviðsetn-
inguna opnuðust augu hans. „Vanja
irændi“, „Þrjár systur“, „Kirsuberja-
garðurinn" og „Ivanov" urðu fastir lið-
ir á leikskrá Listaleikhússins.
í þessum verkum fullkomnaði Stan-
islavskí þá nýju leiktækni, sem hann
hafði leitazt við að koma á: hún var
ekki fólgin í því að „leika“ hlutverk-
ið, heldur „endurlifa það á sviðinu“ —
ekki að „sýnast“, heldur að „vera“.
Stanislavskí kenndi öðrum fyrst og
fremst með sínu eigin fordæmi: hann
lék sjálfur helztu hlutverkin í verkum
Tsékovs: Trígorin, Astrov, Versjínin,
Gaév og Sjabelskí.
Undir áhrifum frá Tsékov var nýr
,.skóli‘ myndaður í leikhúsinu, og síðan
hefur hlutur leikstjórans í sýningum
Stanislavskí í hlulverki Othellos.
verið miklum mun meiri en áður tíðk-
aðist. Auk verka eftir Tsékov og Gorkí
voru sýnd verk eftir ýmsa erlenda höf-
unda, en mestan hljómgrunn í Lista-
leikhúsinu áttu þeir Hauptmann og
Ibsen. Mesta hlutverk Stanislavskís fyrr
og síðar var Stockmann í samnefndu
leikriti Ibsens, sem sýnt var í Listaleik-
húsinu árið 1900.
E ftir byltingartilraunina 1905
urðu mikil umskipti í Rússlandi. Hert
var á eftirliti og bölsýni greip um sig.
Tsékov var látinn og Gorkí í útlegð.
Stanislavskí lifði mjög erfið tímamót
sem urðu þess valdandi að hann sneri
sér að nýju verkefni, skilgreiningu á
eðli og tækni leiklistarinnar. Það tók
hann 30 ár að þróa kenninguna um leik-
listina, leggja undirstöður hins svo-
nefnda „Stanislavskí-kerfis", sem haft
hefur mikil áhrif á sögu leiklistarinn-
ar. Hann hélt áfram að sviðsetja inn-
lend og erlend verk og gerði tilraunir
með þær kenningar sem hann var
smátt og smátt að skýra og skilgreina.
Eftir því sem frá leið urðu leiktjöldin
hjá honum stílfærðari og einfaldari,
hann lagði meiri áherzlu á innri veru-
leik verksins en ytri líkingu við hinn
daglega „veruleik". Á áratuginum fyr-
ir rússnesku byltinguna starfaði hann a£
kappi, bæði sem leikari og leikstjóri,
og vann glæsilega sigra í ótrúlega
sundurleitum hlutverkum.
Byltingin markaði enn tímamót á
æviferli hans. Hann „kunni ekki að
meta hana“, eins og kommúnistar orða
það nú, en samdi sig að hinum breyttu
aðstæðum. Ritskoðun hinna nýju vald-
hafa kom hart niður á Listaleikhúsinu,
en það hélt samt áfram starfi sínu, og
á árunum 1922—24 ferðaðist það um
Evrópu og Ameríku undir stjórn Stan-
islavskís. En hann sneri sér nú æ meir
að kennslu og fræðimennsku og fékk
nýjan áhuga á óperusýningum. Hafði
hann mikil og góð áhrif á vettvangi
óperunnar ekki síður en í leiklistinni.
Á 30 ára afmæli Listaleikhússins árið
1928 lék Stanislavskí Versjínin í 1. þætti
úr „Þremur systrum", en hjartað bilaði
og var hann þjáður maður þau tíu ár
sem hann átti ólifað. Hann var samt
sívinnandi, hvort sem hann var rólfær
eða rúmfastur, og kom ótrúlega miklu í
verk. Hann stjórnaði leik- og söngæf-
ingum úr rúminu, fylgdist með öllu
sem gerðist, skrifaði eða las fyrir það
sem honum lá á hjarta. Eftir hann
liggja tíu bindi auk mikils magns af
greinum og öðrum skrifum.
Stanislavskí lézt 7. ágúst 1938, 75 ára
að aldri, og átti að baki sér mikið og
merkilegt starf sem enn er að bera
ávöxt í leiklist heimsins. Hann var á
sínum tíma nefndur „samvizka leik-
hússins“ og „löggjafi listarinnar", og í
vissum skilningi er hann hvort tveggja
ennþá, þó deila megi um einstakar
kenningar hans og niðurstöður. Hann
hefur haft dýpri og varanlegri áhrif á
þróun leiklistar í heiminum en nokkur
annar einstaklingur á þessari öld.
SKRÍTLUR
— Aumingja Eiríkur. Þegar hann
missti arfinn sinn, missti hann helming-
inn af vinum sínum.
— Hvað um hinn helminginn?
— Þeir hafa ekki ennþá heyrt frétt-
irnar.
o—O—o
— Stundum, ef ég er úti langt fram
á nótt, er ég allur lurkum laminn næsta
dag. Ert þú aldrei svoleiðis?
— Nei, aldrei. Ég er ekki giftur enn-
þá.
o—O—o
Sjónvarpið var í ólagi og litli sonur-
inn á heimilinu var að horfa á viðgerð-
armanninn vinna við það. Eftir nokkrar
mínútur sagði hann: — Þegar þú ert
búinn að hreinsa út líkin af öllum kú-
rekunum, hlýtur að sjást betur.
o—O—o
— Hvað ætlið þið að verða, þegar þið
eruð orðin stór, börnin góð? spurði
kennslukonan. Stína litla svaraði um
hæl: — Ef ég verð falleg og vel vaxin,
ætla ég að giftast, annars verð ég
kennslukona.
o—O—o
Nonni kom hlaupandi inn í benzín-
stöð. — Fljótur, fljótur, mig vantar 10
lítra af benzíni. Fimm mínútum síðar
kom hann aftur og lá nú enn meira á.
— Þetta var ekki nóg. Mig vántar 20
lítra í viðbót. — Hvað ætlarðu að gera
við allt þetta benzín? spurði afgreiðslu-
maðurinn. — Vertu ekki að eyða tíma í
spurningar. Fljótur nú, skólinn er að
brenna.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
2. tölublað 1963