Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1964, Side 1

Eftir Peter Hallberg
1. Leitin að höfundum íslend-
ingasagna og skilyrði hennar
ENGINN höfundur íslendingasagna
lie-'ur latið nafns síns getið. Og seinni
tima menn hafa lengi ekki spurt að
höfundum þeirra. Ein ástæða þess er
líklega sú, að það hefur verið litið á
þær sem frásagnir upprunnar og þrosk-
aðar svo að segja í skauti þjóðarinnar.
Ættliður eftir ættlið hafi gegnum aldir
tekið sinn þátt í að móta efnið, þangað
tiJ að það hafi að lokum verið fært í
letur og fest á bókfell.
Samkvæmt þessari skoðun á uppruna
íslendingasagna væri varla hægt að tala
um höfunda þeirra í eiginlegri merk-
ingu. Þeim mönnum, sem urðu fyrstir
ti! að halda 6 fjöðurstafnum, þökkum
vio að vísu ómetanleg bókmenntaafrek,
en þeir ættu þó ekki skilið að nefnast
höfundar.
En sem kunnugt er, eru fræðimenn
nú á dögum að mestu horfnir frá þess-
ari skoðun. Margar rannsóknir — ekki
sizt íslenzkra manna — hafa leitt í
Ijós, að íslendingasögur yfirleitt hljóta
að vera bókmenntir í frummerkingu
orðsins, það er að segja samdar af rit-
böfundum. Að allar íslendingasögur
byggja að meira eða minna leyti á
arfsögnum og munnmælum, þarf engu
þar um að breyta. Líkt er sem sé
ástatt einnig um nútíma „sögulegar
í>káldsögur“ — án þess að hætt væri
að líta á þær sem skáldsögur og á
skrásetjara þeirra sem rithöfunda. —
Eða skyldi Halldór Laxness ekki vera
höfundur íslandsklukkunnar eða
Gerplu?
En hvers vegna hafa höfundar íslend-
ingasagna þá ekki í eitt einasta skipti
látið nafns síns getið? „Ok lýk ek þar
Brennu-Njáls sögu“ — á þeim orðum
endar eitt af mestu skáldverkum nor-
rænna bókmennta. En bæði höfundin-
pr.i sjálfum og samtíðarmönnum hans
hefur láðst að nafngreina manninn bak
við þetta ek. Ef til vill er skýringin
meðal annars sú, að það hefur ekki
verið litið á sögurnar sem „list“ eða
„íþrótt" í eiginlegum skilningi, heldur
eem skieimmtun eða fróðleik. Það er
meira að seigja tilviljun, að nafn Snorra
Stuilusonar skyldi- geymast í samþandi
við Heimskringlu! Hins vegar vitum
við oftast nær um höfunda skáldakvæð-
anna. En þar var um að ræða „íþrótt“,
háða ströngum reglum, auk þess sem
þessi kvæði voru flest tengd stund og
stað.
En hvernig sem því er varið, þá er.
og mun framvegis verða leitað að höf-
und.um Íslendingíisagna. Og sú leit staf-
ar. ekki eingöngu af þeirri forvitni um
manninn bak við verkð — þó að hann
sé stundum ekki nema nafnið eitt —
sem virðist vera'okkur ásköpuð, held-
ur einnig af öðrum og ef til vill mikil-
vægari ástæðum. Samband íslendinga-
sagna sín á milli er mikið og flókið
mál, sem hefur reynzt næstum því ótæm
andi viðfangsefni fræðimanna. Tíma-
setning þeirra er oft mjög óviss og
fálmkennd, jafnvel þegar um sumar
þekktustu sögurnar er að ræða. Það
mundi auðvelda yfirlitið og gefa miklu
skýrari hugmynd um þróun sagnaritun-
arinnar, ef við gætum bent á ákveðna
menn sem höfunda.
En hvar á að leita þessara höfunda
og fá að vita eitthvað um þá? Nú eru
íslendingar svo heppnir að eiga ein-
stæða heimild um menn þeirra tíma,
sem hér koma til greina: Sturlunga
sögu. Þar lesum við meðal annars bæði
um einkalíf Snorra Sturlusonar og þátt-
töku hans í opinberu lífi sdnnar sam-
tíðar. Þó eru upplýsingar um ritstörf
hans því miður af mjög skornum
skammti. En eins og kunnugt er, hefur
nafn Snorra með gildum rökum verið
tengt Egils sögu Skalla-Grímssonar, og
þá ekki sízt út frá þeirri vitneskju um
manninn, sem við höfum frá Sturlunga
sögu. Og í hinum flókna vef manna og
atburða þessarar heimildar þóttist Barði
Guðmundsson heitinn uppgötva ýmsar
fyrirmyndir að Njáls sögu og finna þar
einnig höfund hennar: Þorvarð Þórar-
insson.
2. Fyrri málfræðirannsóknir
á Egils sögu: Wieselgren og
van den Toorn
Almenn rök út frá eiginleikum ákveð-
ins rits um að nafngreindur maður sé
höfundur þess, eru örsjaldan alveg sann-
færandi. Efni, staðreyndir, sjónarmið
og svo framvegis er auðvelt að taka
upp eftir öðrum. Hins vegar eir reynsl-
an sú, að einkenni málfarsins — orða-
val, setningaskipun, orðaröð og þess-
báttar atriði — hjá höfundi eru oft ekki
emungis sérkennileg heldur einnig að
miklu leyti ósjálfráð. Hann notar þau
sjaldan af ásettu ráði, hugsar kannski
alls ekkert um þau, einmitt af því að
þau eru honum svo að segja samgróin.
Þó að hann sé undir sterkum áhrifum
frá öðrum höfundum og ritum eða
reyni sjálfur að líkja eftir þeim, þá
leyna sér oftast ekki sérkenni hans
einmitt í málfarinu — ekki sízt hjá
reyndum og þjálfuðum rithöfundi.
Nauðsynleigt skilyrði til að geta
Peter Hallberg.
tengt á þennan hátt ákveðinn höfund
við nafnlausan texta er, að til sé eftdr
sama mann annar texti, sem hægt er
að nota til samanburðar. Þannig er
enginn möguleiki að svo stöddu að
prófa tilgátu Barða Guðmundssonar um
höfund Njálu málfræðilega. Við vitum
ekki um neitt annað sambærilegt les-
mál, sem sannanlega er samið af Þor-
varði Þórarinssyni. En þar að auki þarf
auðvitað alltaf að draga inn í rann-
sóknina nægilega mikið samanburðar-
efni frá öðrum höfundum.
Frá því sjónarmiði, sem hér um ræðir,
eru íslendingasögur því miður mjög
erfiðar viðfangs. Engin þeirra er til í
frumhandriti, heldur aðeins í afritum
og afritum af afritum. Við sjáum einn-
ig, að mismunandi handrit af sömu sögu
geta verið með talsverðum orðamun.
Textar hafa þá getað breytzt frá frum-
ritmu, og við vitum aldrei með vissu
hve mikið. Þetta gæti út af fyrir sig
orðið ti.1 þess að gera fyrirfram tor-
tryggilegar allar tilraunir til að leita
að höfundareinkennum í máli íslend-
ingasagna.
Þó hafa slíkar tilraunir veirið gerðar.
Það er eðlilegt, að einmitt Egla skyldi
draga athygli fræðimanna að sér í því
sambandi. En það er gömul tilgáta —
fyrst sett fram af Grundtvig — að
Snonri Sturluson sé höfundur Eglu, og
hefur sú tilgáta síðarmeir verið rök-
studd meðal annars af Birni M. Ólsen
og Sigurði Nordal. En í doktorsritgerð
sinni, „Författarskapet till Eigla“ (Lundl
1927), reyndi Per Wieselgren að hrekja
þessi rök og færa fram önnur á móti.
Aðaltromp hans var víðtæk rannsókn
á vissum einkennum í máli Eglu annars
vegar, Heiimskringlu og Snorra-Eddu
hins vegar. Wieselgren tók ekki orða-
forðann til meðferðar, heldur ýmis önn-
ui atriði svo sem lengd setninga og
tengsl þeirra. Niðurstaða hans var sú,
að höfundur Heimskringlu og Eddu gæti
ekki verið höfundur Eglu. Til þess væri
mismun.urinn í máli þessara rita of mik-
ill. Með þessu þóttist Wieselgren í
eitt skipti fyrir öll hafa kveðið niður
tilgátuna um „höfundarrétt" Snorra að
Eglu, og sennilega hafa flestir fræði-
menn fallizt á þá skoðun.
En nokkru seinna sýndi Sigurður
Nordal fram á veikan punkt í rök-
semdafærslu Wieselgrens, sem virtist
gera niðurstöðu hans að engu. Wiesel-
gren hafði lagt til grundvallar handrit
það af Eglú, sem finnst í Möðruvalla-
bók. Það er yfirleitt langbezta handrit
sögunnar, sem við eigum eftir, og hún
hefur ávallt verið gefin út eftir því.
Hins vegar er texti Möðruvallabókar
ekki elzta handrit Eglu. Sigurður
Nordal benti mönnum á handritsbrot
(ekki nema rúm 3100 orð að lengd),
sem hann taldi að gæti vel verið af-
rit beint frá frumriti sögunnar. En brot
þetta reyndist gefa allt aðra mynd af
málseinkennum þeim, sem’ Wieselgren
h.afði rannsakað. Og einmitt i þessum
atriðum stendur handritsbrotið miklu
nær Snorra heldur en texti Möðruvalla-
bókar. Með öðrum orðum, misanunur-
inn í máli handritanna virðist ekki leyfa
neinar ákveðnar niðurstöður. í formál-
anum að útgáfu sinni af Eglu í íslenzk-
um fornritum II (1933), þar sem Sig-
urður Nordal birti gagnrýni sína, segist
hann sjálfur framvegis ætla að skoða
Eglu sem _ rit Snorra, ef engin ný og
þung rök á móti þeirri skoðun komi
til skjalanna.
Þrátt fyrir þessa neikvæðu reynslu,
þá tók fyrir nokkrum árum hollenzkur
fræðimaður að nafni M. C. van den
I’oorn upp málið á nýjan leik í riti síniu
„Zur V erf asserf rage der Egilssaga
Skallagrímssonar“ (Um höfund Eglu)
(Köln/Graz 1959) með svipuðum að-
ferðum og Wieselgren — en komst að
gagnstæðri niðurstöðu. Hann heldur því
fram að lokum, að „sá möguleiki, að
Snorri hafi samið Eglu, sé nú or.ðinn
mjög sennilegur". Það er þó ekki hægt
að segja, að van den Toorn hafi sannað
mál sitt. Aðferðum hans og röksemda-
færslu er stórum ábótavant, þó að hér
sé ekki rúm til að rökstyðja þann dótm.
3. Egils saga, Heimskringla
og Snorri Sturluson
Mér hefur lengi verið ljóst, að mál-
fræðilegar athuganir væru ef til vill
eina leiðin til að færa út takmörkin
vcrulega í rannsóknum á fslendingasög-
um. Þess vegna væri óafsakarLlegt að
láta hana óreynda framvegis og gefast
upp andspænis „handritaástandinu“. En
mér var einnig ljóst, að það yrði að
gera þessar nýju tilraunir á stærri mæli-
kvarða en áður. Að því leyti voru
bækur Wieselgrens og van den Toorns
háðar ófullnaegjandi. Samanbúrðarefnið
yrði að vera nógu mikið til að útiloka
alla tilviljun.
í ritgerð minni „Snorri Sturluson odh
Egils saga Skallagrímssonar. Ett försök
til spráklig författarbestamning“ —
(Studia Islandica 20, Reykjavík 1962)
hef ég borið saman Eglu ekki einungis
við Heimskringlu alla heldur þar að auki
við fjórar stærstu og þekktustu fslend-
ingasögurnar: Laxdæla sögu, Eyrbyggja
sögu, Njáls sögu, Grettis sögu. Alls er
orðafjöldi þessara rita rúm hálf milljón
orð eða 544000. Ég hef takmarkað mig
við að rannsaka orðaforðann og tek
ekki til meðferðar setningatengsl,
Fiamliald á bls. 12.