Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1964, Qupperneq 8
Herjólfsstaðir í Álftaveri
Séra Gísli Brynjólfsson:
„Meinlausri
Fram eru feigs götur III.
iværö rekinn frá“
Yfir svarta gróðurlausa flatneskju
sandsins rennur bíllinn létt og hljóð-
lega. Manni finnst vegurinn streyma
undir hann eins og breitt færiband í
risastórri verksmiðju. En þetta er vit-
anlega missýning. Það er bíllinn, sem
hreyfist, flýgur áfram og leggur veginn
að baki sér. Vegurinn er kyrr og aust-
ast á sandinum, sunnanvert við ána
Skálm, liggur hann upp á gráan malar-
hrygg, Langasker. Ef við horfum af
Langaskeri í landnorður sjáum við gras
lendLhandan við svartar sandeyrarnar
við ána. Þarna hafa þeir gerði og rétt,
sem þeir nota á vorin þegar vearið er að
rýja og marka.
Nú er þarna engin byggð, en hefðum
við staðið á Langskeri og horft í land-
norður á kyrrum, björtum vormorgni
fyrir 150 árum hefðum við séð léttan,
bláan reyk liðast upp um eldhússtromp-
inn á lágum torfbæ — Herjólfsstaðaseli.
Þetta er bær hins skaftfellska alþýðu-
skálds, Benedikts Þórðarsonar.
★
Benedikt Þórðarson, Benedikt skáldi,
Benedikt frá Seli — hann var elztur
þeirra þriggja, sem fórust í Kötlukvísl
hinn eftirminnilega dag 14. sept 1823.
Um hann fjallar síðasti þáttur þessara
frásagnar, sem Benedikt hefur sjálfur
gefið nafn á banadægri: Fram eru feigs
götur.
Frá uppruna Benedikts segir dr. Jón
Þorkelsson í Blöndu V b. Hann var ætt-
aður undan Eyjafjöllum, fæddur í
Hrútafellskoti árið 1769 en fluttist um
fermingu austur í Skaftártungu og ólst
þar upþ. Hann kvæntist árið 1796
Katrínu Jónsdóttur frá Herjólfsstöðum.
Um aldamótin fóru þau að búa í
Hvammi í Skaftártungu og bjuggu þar
næsta áratuginn. Þá mun hafa verið
þröngbýlt á flestum bæjum í Tungunni.
í manntalinu 1816 eru 122 menn bú-
settir í Skaftártungu. En hvort sem það
hefur nú verið af þröngbýli eða öðrum
orsökum, þá taka þau Benedikt og Katr-
ín sig upp árið 1810 og gera sér ný-
býli úti á Mýrdalssandi ofan við
Skálm og nefndu Herjólfsstaðasel —
eða í Selhólmi. í Herjólfsstaðaseli hef-
ur hvorki verið búið fyrr né síðar, en
við þann bæ var Benedikt jafnan kennd
ur eins og fyrr segir.
★
í Herjólfsstaðaseli bjuggu þau Bene-
áikt og Katrín í 100 ár. Vorið 1820 flytj
ast þau aftur upp í Tungu — I hús-
mennsku á Flögu — ásamt 5 börnum
sínum. Um haustið þ. 7. okt andaðist
Katrín 49 ára. Benedikt setti henni
grafskrift, sem birt var í Klausturpóst-
inum IV ár.
Þann 11. sept. 1823 kvæntist Benedikt-
í annað sinn. Þá er hann 54 ára, en brúð
urin, Þuríður Björnsdóttir frá Búlandi,
34 ára. Þau voru 3 daga í hjónabandi.
Skyldi það ekki vera eitt skemimsta
hjónaband á íslandi? Þuríður fór síðan
til bróður síns á Búlandi.
Eftir Benedikt Þórðarson er allmikill
kveðskapup í handritum í Lbs. Virðist
honum hafa verið létt um að yrkja, en
ekki er það allt veigamikill kveðskapur.
En ljóð hans hafa verið vinsæl og staf-
ar það sjálfsagt fyrst og fremst af því
hve græskulaus þau eru, oft blandin
góðlátlegri kímni og ósjaldan er gam-
anið á kostnað höfundar sjálfs.
★
Eitt sinn kom Benedikt á bæ. Er hann
hafði gert vart við sig, var kallað út
áður en opnað var og spurt hver úti
væri og hve margir þeir væru. Þá svar-
aði Benedikt:
„Er á róli einsamall
ekki trúi ég hann steli.
Bugðulegur barnakall
Benedikt í Seli.“
Benedikt undi illa fásinninu heima I
Seli, þurfti að koma á mannamót, finna
fólk og deila geði við aðra rnenn. Enda
þótt hann eigi máske ekki vel heiman-
gengt frá konu og ungum börnum verð-
ur að hafa það:
„Ekki situr oft um kyrrt
allmargt för þó bagi
Sér í björtu, syngur strit
seinn í göngulagi.“
En búskapurinn í Seli og afkoma fjöl-
skyldunnar hafa ekki grætt á tíðum
ferðalögum húsbóndans og löngum dvöl
um hans að heiman.
Það kemur oft fram í kveðskap hans,
eð hann finnur sárt til fátæktar sinnax:
„Fátækt og hennar föruneyti
fylgt hefur mér að öllu leyti.“
Hann getur varla eignast skriffæri til
að festa kveðskap sinn á pappírinn.
„Skriffæri ég aldrei á um ævi mína
utan þanka og af vana
yrki ég flesta kveðlingana.
Gaman þykir honum að gestum. En
honum sárnar ef gestirnir finna til fá-
tæktar hans. Eitt sinn sátu hjá honum
6 menn veðurtepptir. Töluðu þeir um
að ljótt væri að gera honum svo mikinn
kostnað, — fátækum manninum. Þá
kvað Benedikt:
„Allra gæða auðl-egð hjá mér
innan stundar vex.
Þá ræsir hæða rekur frá mér
rækalla sex.“
.★
Hann kveður lofkvæði þeim, sem
víkja honum. Eitt sinn hittast þeir í
Drangshlíð undir Eyjafjöllum Benedikt
og Þórarinn sýslumaður Öfjörð. Þá bjó
þar Jón Björnsson ríkisbóndi, en harð-
drægur. Hann var langafi Eyjólfs á
Hvoli og segir hann frá honum í bók
sinni — Afa og ömmu — Benedikt var
boðið til stofu með sýslumanni, því
hann var vel metinn þó fátækur væri.
Nú krafði Jón Benedikt um spesíu sem
bann átti hjá hon-um, en Benedikt afsak-
aði sig með því, að hann ætti enga
spesíuna. Sýslumaður hlusar á, og seg-
ir: „Þarna er spesian“ og fær Benedikt.
Skáldið tekur við og segir:
„Mig gladdi, sönn er saga
sýslu-líður-hjörð.
Guðs og Kóngs að gæta laga
goðinn Eyjafjörð.“
Mig ei skuldin mæðir lengur
mörg, sem ár var spörð,
stærsta pening, glöggt, sem gengur
gaf mér Eyjafjörð.
Þeim sem launum býtir bragna
berist þakkargjörð
og láni fyrir lítilmagna,
launin Eyjafjörð.
Flaga i Skaftártungu
Nafn þitt kunnugt vísast víðaa
verður oss um jörð
og hefjist bæði hér og síðar
herra Eyjafjörð.“
Þegar þau Benedikt og Katrín fluttu
í Herjólfsstaðasel. var sr. Þórður Brynj-
ólfsson prestur á Mýrum og prófastur
í Vestur-Skaftafellssýslu. Benedikt gerð
ist meðhjálpari í Þykkvabæjarklaustura
kirkju a.m.k. í forföllum hins ráðna
djákna Þorkels í Skálmarbæ. En ekki
hélt Benedikt þeirri stöðu til langframa
Um þetta embætti sitt yrkir Benedikt
kvæði sem hann nefnir:
Þegar ég var meðhjálpari.
(Birtast hér nokkur erindi úr þvL)
Þá mig klerkar, höfuð hers,
höfðu í fyrirsvari.
Hérna forðum var ég Vers
vísi meðhjálparL
Þegar vanta Þorkel vann
þenkti rekkaskari,
að ég væri eins og hann
orðinn meðhjálparL
Ég hafði á klukkum hörkutak
hastur nóg í svari.
Upp ég hósta einn svo rak
eins og meðihjálparL
Ég puntaði upp með prýðissnið
prófast og altari.
Sætum gæddi gestailið
sem góður meðhjálpari.
Gekk ég víns með glösin stór
greiður í hverju fari.
Brögnum leið ég beindi í kór
sem bezti meðhjálparL
Ég af ljósum skífði skar
skrýddur fötum-spari.
Því ég sjálfur vissi ég var
orðinn meðhjálpari.
Er séra Þórður fluttist út í Mýrdal
kom að Þykkvabæjarklaustri sr. Sig-
urður Thorarensen og var þar í ár.
Þriðji sálusorgari Benedikts meðan
hann dvaldi í Seli var sr. Jón Aust-
rnann, sem hafði brauðskifti við sr.
Sigurð Thorarensen árið 1817. Kona
Jóns var Þórdís Magnúsdóttir frá
Þykkvabæjarklaustri. Þau gengu í
hjónaband 1. nóv. 1811 og Benedikt yrk
ir til þeirra brúðkaupskvæði. Sr. Jón
var skörulegur prestur en nokkuð mun
hann hafa veið einkennilegur í ýmsum
tiltektum sínum. Til þess bendir eftir-
farandi saga:
Eitt sinn rak hvalflykki á fjörur
prests. Ekki var það nýtilegt. Um sama
leyti rak hnýsu (sumir segja andar-
nefju) á Þykkvabæjarklaustursfjörur,
Vildi prestur fá eitthvað af henni en
bændur neituðu. Við það varð presti
svo skapbrátt að hann neitaði að messa
yfir Veringum alla föstuna. Um þetta
verkfall sálusorgarans orti Benedik/
langan brag í orðastað klerks. Þar seg
ir svo:
Framhald á bls. 15.
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
2. tölublaS 1964.