Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1964, Page 2

ASTIIIa
SVIP
MVND

Fitt kunnasta tónskáld sam-
tímans, Edward Benjamin Britten,
átti fimmtugsafmæli í nóvember
síðastliðnum, en afmælisdag hans
ber upp á hátíð heilagrar Cecilíu,
sem er verndardýrlingur tónlistar-
innar, og þykir mörgum aðdáend-
um hans þessi tilviljun bæði merki-
leg og einkar vel viðeigandi.
í rúman áratug hefur tónlist
Brittens verið leikin oftar og víðar
en tónhst nokkurs annars alvarlegs
tónskálds, sem enn er á lífi, að
Igor Stravinsky einum undantekn-
um. Talið er að árstekjur Brittens
af verkum sínum nemi kringum
25.000 sterlingspimdum eða um 3
milljónum íslenzkra króna. Óperur
hans, kórverk og söngflokkar eru að
mestu samin við enska texta, en
mörg þessara verka hafa verið þýdd
og sungin á öðrum tungum. Tæpum
tveimur árum eftir frumsýninguna
á óperunni „Peter Grimes“, sem var
fyrsta verulega vinsæla stórverk
hans, var hún sungin á ítölsku í
einu virðulegasta óperuhúsi Evrópu,
La Scala í Mílanó. Síðan hefur hún
m.a. verið flutt á japönsku, finnsku
og serbó-króatísku. Eins og stendur
er hið mikla tónverk hans „War
Requiem“ (1962) flutt af kórum og
hljómsveitum um víða veröld, en í
þessu frumlega verki blandar hann
saman Ijóðlist Wilfreds Owens úr
fyrri heimsstyrjöld og latneskum
helgiljóðum.
F lestir gagnrýnendur eru sam-
dóma um það, að athyglisverðasti hæfi-
leiki Brittens birtist i heillandi sam-
stillingu tónlistar og dramatískra til-
þrifa í verkum hans. Hann er snilling-
ur í að skapa stef, lög, hljómfall og
litrík tónræn blæbrigði, sem eru hríf-
andi í sjálfum sér, en vekja jafnframt
dramatíska tilfinningu fyrir stað og
stund, hugiblæ og inntaki augnabliksins.
Þannig tekst honum t.d. að bregða upp
snjallri tónrænni mynd af flissi og
kvíða spilltra ungmenna („The Turn of
the Screw“), gný og átökum sjóorust-
unnar („Billy Budd“), viðlhöfn og
grimmd Tudor-hirðarinnar („Glori-
ana“), óyndi mollulegrar rómverskrar
nætur („The Rape of L.ucretia“) og
niðandi töfrum skógarins þar sem Ober-
on ríkti („A Midsummer Night’s
Dream“).
I>etta voru dæmi úr óperum Brittens,
en hljómsveitarverk hans leiða líka
fram þessi sömu sérkenni. Hvort sem
hann semur stórbrotin og margslungin
hljómsveitarverk eins og „Sinfonia da
Requiem" og „Spring Symphony“ eða
aönglög með píanóundirleik — t. d. lög-
in við ljóð eftir Thomas Hardy — þá
BENJAMIN BRITTEN
vakir jafnan fyrir honum að framleiða
tóna sem þjóna ákveðnu tilfinningalegu
markmiði, helzt markmiði sem liggur
utan við hans eigin persónuleik.
Hann sagði einu sinni: „Með Beethov-
en hófst eins konar rotnun, ef það orð
er ekki of sterkt. Fyrir daga Beethov-
ens þjónaði tónlistin einihverju sem var
stærra en hún sjálf. Til dæmis dýrð
Guðs, sem er öllu öðru meiri. Eða veg-
semd ríkisins. Eða félagslegu umihverfi
tónskáldsins. Hún hafði tiltekið félags-
legt hlutverk. Eiftir Beethoven varð tón-
skáldið miðdepill alheimsins sem hann
bjó í. Þar eru rætur rómantísku stefn-
unnar. Rómantísku tónskáldin urðu svo
yfirmáta persónuleg, að svo virtist sem
fyrr eða seinna mundi koma að því, að
tónskáldið yrði einasta man-neskjan sem
gæti skilið hans eigin verk. Nú, sú
stefna hentar mér ekki.“
Hvaða mikla hlutverki þjónar þá
tónlist Brittens? Að skoðun hans sjálfs
er það hluttekning, samúð og umburð-
arlyndi. Söguhetjurnar í óperum hans
eru einatt ógæfumenn, sem orðið hafa
fórnarlömb múgsefjunar, félagslegra for
dóma eða pólitískra ofsókna. Tónlist
Brittens á að veita okkur innsýn í
vanda þeirra og vinna samúð okkar.
Tæknilega hafnar Britten líka hinni
persónulegu áherzlu rómantískunnar. —
„Ég reyni að semja eins og Stravinsky
hefur samið og Picasso hefur málað,“
segir hann. „Þeir voru mennirnir sem
leystu tónlistina og málaralistina und-
an harðstjórn hins hreinpersónulega. —
Þeir fóru frá einum stíl til annars eins og
býflugan flýgur blóm af blómi. Ég leitast
við að gera það sama. Hvers vegna
skyldi ég loka mig inni í þröngri per-
sónulegri mállýzku?“ . ._____
I samræmi við þetta yfirlýsta mark-
mið hefur Britten samið verk í nálegp
öllum stílum nema hinum öfgakennda
„atónala“ stíl, Arnoids Schönbergs, en
það stafar m.a. af því að honum finnst
kenning Schönbergs alltof einstrengings-
leg og formúlukennd. Ýmsir sjá skyld-
leika með Britten og hinu kunna Vín-
ar-tónskáldi Gustav Mahler, og víst er
um það, að á þroskaárum sínum varð
Britten fyrir djúptælkum áhrifum af
hinum þungu og þéttriðnu sinfóníum og
söngvaflokkuim Mahlers. En hitt er
jafnvíst, að Britten hefði orðið tón-
skáld, þó hann hefði aldrei heyrt nótu
eftir Mahler — og sennilegia hefði hann
ekki orðið mjög frábrugðinn því sem
hann er nú. Tóolistargáfa hans var
meðfædd og hlaut að brjótast fram.
Hann hóf að leika af fingrum fram á
píanó fimim 'ára gamall. Tíu ára gam-
all samdi hann sónötu, sem hann end-
urskoðaði níu árum síðar og gaf út
urvdir nafninu „Einfalda sinfónían" fyrir
strengjahljómsveit. Þetta verk færir
honum enn tekjuir.
E ins og títt er um undrabörn
reyndist Britten erfitt að losna við þann
slimpil. Fram á miðjan fertugsaldur
var honum brigzlað um að vera alltof
fimur og eigia alltof auðvelt með að
semja tónsmíðar. Eftir „Spring Symph-
ony“ (1949), „Billy Budd“ (1951) og
„The Turn of the Screw“ (1954) þögn-
uðu samt þessar raddir, og undrabarnið
varð smám saman hinn viðurkenndi
meistari. í Rretlandi er nú talið, að þar
hafi ekkert fremra tónskáld verið uppi
síðan Henry Purcell (1659—95) leið.
Sumir tónlistarfræðingar hafa jafn-
vel gengið enn lengra. Þannig sagði
Hans Keller í hinu útbreidda. vikuriti
DrezKa utvarpsins, „Radio Times“, aS
Britten væri mesta núlifandi tónskáld
heimsins. Þetta eiga margir gagnrýnend
ur bágt með að viðurkenna og benda
á tvo menn, sem standi honum áreiðan-
lega jafnfætis, Rússana Igor Stravinsky,
sem nú býr í Bandaríkjunum, og
Dmitri Sjostakovitsj.
Slíkum spurningum veltir Britten
sjálfur ekki fyrir sér, því hann er mað-
ur hlédraegur, feiminn og ákaflega hóg-
vær. Hann kveðst sjaldan lesa tónlist-
argagnrýni, því hún sé yfirleitt trufl-
andi og gagnslítil fyrir hann, jafnvel
þegar hún sé jákvæð og velviljuð. —
Þessi afstaða kann m.a. að stafa af
reynslu hans á yngri árum. Fyrir meira
en 30 árum voru þrír söngvar eftir hana
fluttir á hljómleikum í Lundúnum —-
og eina gagnrýnin sem hann fékk var
stutt umsögn þess efnis, að söngvarnir
væru augljós stæling á vinsælum söngv-
um eftir William Walton. Þetta var hin,u
17 ára tónskáldi bitur reynsla. Hann er
mjög tregur til að stjórna hljómleik-
um, þó allir séu samdóma um að eng-
inn stjórni hans eigin verkum betur, og
virðist ævinlega telja sjálfan sig mi»-
heppnaðan hljómsveitarstjóra.
lí enjamin Britten hefur uim
margra ára skeið búið í húsi sem hanu
nefnir „Red House“ í útjaðri Aldeburgh,
litils fiskimannaþorps í Suffolk. Síðan
1947 hefur hann ásamt vinum sínum
staðið fyrir tónlistarhátíð á hverju
sumri í Aldeburgh og oft samið verk
fyrir hana. í „Rauða húsinu“ býr hann
ásamt vini sínum og samverkamanni
um 25 ára skeið, tenórsöngvaranum
Peter Pears. Það var fyrir Pears sem
hann samdi flesta af söngvaflokkum
sínum og mörg helztu hlutverkin I
óperunum.
Húsið er rúmgott og smekklegt, en
ekki sérlega nýtízkulegit, minhir meira
á fjórða áratug aldarinnar en þann
sjöunda. Fyrir utan það er sólbaðsver-
önd með vínviði og sundlaug, sem
Britten dýfir sér í a.m.k. þrisvar á dag
í góðu veðri, jafnvel þó hann sé önnum
hlaðinn. Hann hefur um margra ára
skeið jafnan haft mjög mikið að gera,
og það er ekki ótítt, að hann sitji við
að semja þriðja þáttinn í óperu eftir
að byrjað er að æfa þann fyrsta.
Britten er enn unglegur í fasi, lítið
farinn að gildna, hefur varla misst eitt
einasta hár og er rétt að byrja að grána.
Vinnuherbergi hans er yfir bílskúrn-
um, rúmgott og mjög óbrotið, minnir
á munkaklefa. Síðan hann settist að 1
Aldeburgh árið 1942, hefur hann hald-
ið sömu vinnuháttum. Kl. 8 eða 8,30 á
hverjum morgni er hann setztur við
skrifborðið, þar sem hans bíða strikað-
ar pappírsarkir og margir velyddaðir
blýantar. Það sem hann skrifar niður
er hann þegar búinn að vinna í hugan-
um, lög, hljómfall, samhljóma, hljóð-
færaskipun og leiðbeiningar. í seiling-
arfæri við hann er flygill, en hann notar
hans aðeins til að leika hið fullunna
verk og aanga úr skugga um, að allt
komi heim og saman.
U ann vinnur •' einni lotu til hádeg-
Framhald á bls. S
Utgefandl: H.f. Arvakur, ReykjavHc.
Framkv.stj.: Sigfús Jónsson.
Ritstjórar: Siguróur Bjarnason frá Vlour.
Matthias Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Auglýsingar: Arni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simi 22480.
9. tölublað 1964
■
2 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS