Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1964, Blaðsíða 6

niðamyrkur og annarlega liljótt. Um
andlit hans fer kaldur súgur:
Þig grípur óljós hrœösla.
Þú horfir út í myrkriö
og hvíslar:
llver ert pút
Og holur rómur svarar:
Ekkert, ekkert.
Það skal tekið fram, að orðið ,,þú“
á við manninn, sem um er fjallað í
Ijóðinu. Þar hefði allt eins vel mátt
nota orðið „ég“. Gamli maðurinn við
gluggann er að spyrja, hver hann sé.
Það eru sjálf skilyrði lífsins á Jörð-
inni, sem eru samkvæmt Ijóðum
Steins Steinars röng í grundvallarat-
riðum, hvort sem þau eru til komin
af manna völdum eða eiga sér enn
ólj'ósari uppruna. Hópur manna fer
eftir veginum. Þeir hugsa djarft, eru
óhræddir, „þetta er heimalningsgata“.
Svo nema þeir skyndilega staðar. Það
er auðn og myrkur, hvergi vegur. í
veglausum heimi ólgar eilífð djúpsins
ögrandi og blind við fætur hins eina
'sam eftir lifir. Hið eilífa myrkur verð
ur aldrei rofið af Ijósgeisla. í slíkum
heimi er hvergi hæli að finna, ekikert
skjól, engan frið. Lífið sjálft eltir
flóttamanninn. „Og þú kemst ekki
undan“. í Hamlet finnur skáldið sálu-
félaga og þjáningarbróður. Maðurinn,
hinn eiliifi maður, á sér hvorki tak-
mark né tilgang.
Tjáningin á fánýti allra hluta og
allrar viðleitni kemur fram í nýju til-
brigði í fyrsta ljóði þriðju bókar
skáldsins, „Spor í sandi“, sem kom út
árið 1940. Tilgangslaust streymir lí'fið
fram:
Sem eins og hvers piti unga óg heita
blóö
til einskis skal paö streyma á dreif
% sandinn.
Allt sem menn reyna á sér annar-
legt for.m, sem engan tilgang hefur.
MlKILVÆGT Ijóð til skilnings á
æsku og fyrstu manndómsárum skálds-
ins er „Vísa fíflsins": Einu sinni fyrir
mörgum árum, þegar þú stóðst sem
ungur sveinn við hliðið heima hjá þér,
fannstu að eitthvað féll þér úr hendi,
sem farsæld þín og heill var bundin
við. Það, sem þú týndir, finnurðu
aldrei aJtur.
Og veiztu Paö, aö pú ert ékki til,
og petta, sem pú sérö, er skuggi hins
liöna,
segir í lokalínum ljóðsins „Svartlist“.
Öðrú ljóði í bókinni lýkur á þessum
orðum:
Þaö andlit, sem pú berö, er gagnsce
gríma
og gegnum hana sér í auön og tóm.
Ferða-stef lífsins kemur enn fra.m'
í nýju tilbrigði í ljóðinu „Heimferð“:
Staönæmstu maöur, myrkriö dettur á,
pótt marklaus tyllivon pitt hjarta
blekki.
Þú vildir finna veginn heim til pín,
pann veg, sem ekki er til, paö geturöu
eklci.
í Ijóðinu um víg Snorra Sburluson-
ar í ljóðabókinni „Ferð án fyrirheits"
(1942) er því haldið fram, að víg skálds
ins sé sífelldlega endurtekið. Slík eru
ævinlega kjör skáldsins í fjandsam-
legri veröld. En hins vegar ekki kjör
skáldskaparins, sem einkennast af lífs-
seigíunni:
Og pð. Sú bööulshönd, sem höggiö
greiöir,
hún hœfir aldrei paö, sem mest er vert,
pví hvert eitt skáld til sigurs líf sitt
leiöir,
hve lengi og mjög sem á pess hlut
er gert.
I LJÓÐI, sem ber heitið „Hin
mika gjöf“, hyllir skáldið með þver-
stæðum hætti gjöfina, þ.e.a.s. „vitund
þess að verða aldrei neitt“. Það eru
vinnulaunin og sigurgleðin. Og efinn
heldur áfram að lifa og þróast: „Og
hún sem ég elskaði, hló og sagði: / Ég
er ekki til.“ Þeir, sem látnir eru, hafa
verið sviknir af lífinu engu síður en
þeir, sem 'enn eru lífs, segir í öðru
ljóði í „Ferð án fyrirheits", en þetta
bókarheiti er ekiki síður snjallt en
„Spor í sandi“. Að lífið sé blekking
skilja menn ekki fyrr en þeir eru
dauðir. Maðurinn ferðast í blindni
gegnum kynjaskóg blekkinganna, sem
hans eigið hjarta hefur alið til að
skreyta nakinn og kaldan veruleik-
ann. Draumurinn veldur smám saman
falli mannsins, án þess hann verði
áskynja um það, og að lokum er ósig-
ur hans alger, segir í frægu ljóði, sem
þegar er orðið sígilt: „í draumi sér-
hvers manns“. Bákn draumsins vex
manninum yfir höfuð, og jafnframt
minnkar hann. Þegar mælirinn er full-
ur, lvkur draumurinn manninn löngum
armi sínum, og þeir skipta um þlut-
verk. Ljóðið er. einkennandi fyrir
Stein Steinarr í beiskri kaidhæðni
sinni. Önnur Ijóð í sama anda eru
„Hudson Bay“ og „Fassíusálmur nr.
51“, og lýsir seinna ljóðið sljóleika
nútímamannsins gagnvart þjáning-
unni. Skýringin á heiti ljóðsins er sú,
að hinir miklu og nafnkenndu passíu-
sálmar Hallgríms Péturssonar eru 50
talsins.
Sí Ú ljóðabók Steins Steinars, sem-
ber öll einkenni módernismans í ljóð-
list Evrópu og Ameríku, heitir „Tím-
inn og vatnið“, og kom út í fyrra sinn
árið 1948. Einkunnarorð hennar eru
eftir bandaríska ljóðskáldið og leík-
ritahöfundinn Arohibald MacLeish:
„A poem should not mean, but be“.
í þessari bók voru 13 ljóð. í útgáfunni
frá 1956, hinu umfangsmikla úrvali af
Ijóðum skáldsins, sem tekið var sam-
an af honum sjálfium og bar heitið
„Ferð án fyrirheits" (eins og bókin
frá 1942), hafði síðasta bókin „Tíminn
og vatnið“ verið aukin upp í 21 ljóð.
Eins og einkunnarorðin gefa til kynna
er hér um að ræða óhlptbundin eða
afstrakt ljóð, enda þótt þau hafi á sána
vísu ákveðna merkingu. Þau ha'fa líka
að markmiði að skapa ljóðræna
reynsiu. Hugrenningar eða hugar-
straumar skáldsins eru túlkaðir í
margbreytilegum mynduim, sem eru
hreinar og skýrar: hugleiðingar um
innstu verund skáldsins, um líðandi
andrá, tímann og hið stundlausa.
Tíminn er eins og vatniö,
og vatniö er kalt og djúpt
eins og vitund mín sjálfs.
Og tíminn og vatniö
renna veglaust til purröar
inn t vitund mín sjálfs.
Ljóðin bera engin heiti, styðjast
hvorki við leiðarvísa né fræðilega út-
úrdúra. Þau eru:
Eins og blóöjárnaöir hestar
hverfa bláfextar hugsanir mínar
inn um bakdyr eilíföarinnar.
Nafnlausir dagar falla yfir nábtstað-
inn eins og nýskotnir fuglar. Hin nei-
kvæða játun rís upp úr nálægð fjar-
lægðarinnar.
Ljóðin eru eins og síbreytileg til-
brigði í balletsýningu eða kvikmynd
um sálina, lifandi myndir skapaðar
af sjónnæmu ímyndunarafli. Þetta
verk, sem er eitt sérkennilegasta og
mest töfrandi fyrirbæri heimsbðk-
irienntanna á miðri 20. öld, fjarar út
í hvíld og ró hins algilda og stund-
lausa:
Ég hef búiö mér hvílu
i hálfluktu auga
eilíföarinnar.
Eins og furöuleg blóm
' vaxa fjarlœgar veraldir
út úr langsvæfum
lílcama mínum.
Ég finn mótspyrnu tímans
falla máttvana
gegnum mýkt vatnsins.
Meöan eilíföin horfir
mínum -óræöa draumi
úr auga sínu.
í þessum ljóðum koma efinn og ör-
væntingin ekki fram með jafnbeinum
hætti og áður. Þau benda fram til mik-
ils friðar og jafnvægis.
Steinn Steinarr segir frá því í við-
tali við Matthías Johannessen, að ljóð-
in í „Tímanum og vatninu" hafi upp-
haflega verið hugsuð fyrir ballet, og
að þau eigi rætur sínar í hetjusögnum
og goðsögum, eitt þeirra megi t.d.
rekja til Veda-ritanna, ánnað til sagn-
anna um Parsifal og gral og enn ann-
að til ferða Ódysseifs. Hér er rétt að
minna á það, að gral-sögnin var ein
af helztu uppsprettum T.S. Eliots, þeg-
ar hann orti „The Waste Land“.
Jl EINU af síðustu Ijóðum Steins
Steinars, „Don Quijote talar við vind-
myllurnar", er haldið fram krö'funni
um hið algilda og skilyrðislausa, sem
sé skilyrði þess, að hægt sé að sigrast
á lyginni: Með hálfum sannindum berst
ég við hina fullkomnu lygi. Steinn
Steinarr hefur leikið hið volduga stef
efans til enda: hin stórfienglega eyði-
mörk lífsins, vegurinn sem er elcki
annað en vegleysa, hin þunga og til-
breytingarlausa ganga sem lýkur á
sama stað og hún hófst, tómleikinn,
efinn um sjálfa tilvist mannsins. Tákn
lífsins, eyðimörkin í þessum ljóðum,
er ekki ósvipað veröldinni við upphaf
sköpunarinnar: Jörðin var auð og tóm
og miyrkur grúfði yfir djúpinu. I
nokkrum af ljóðum Steins Steinars er
eins og sköpunarverkið hafi stöðvazt á
þessu fyrsta stigi. Skilningur hans á
fallvelti allra hluta og sú skoðun að
allt sé fánýtt og hégómlegt, Vanitas
vanitatum, á sér ennfremur rætur 1
Prédikaranum og sálmakveðskap seytj-
ándu aldar. Með skáldgáfu sinni og
viljaseiglu særði Steinn Steinarr fram
svip hinnar miklu auðnar. Þá fyrst var
von um nýjan heim. Engu er líkara en
hann hafi í einstökum ljóðum, m.a. þeim
síðustu sem hann orti, eygt eitthvert
takmark draums og ljóðs: Út í veröld,
sem mennirnir hafa eytt með ofbeldi
og dauða, sendir skáldið myrk og
óræð orð (Formáli á jörðu):
Gegnum myrkur blekkingarinnar,
meöal hrævarloga lyginnar,
í blóöregni morösins
gengur sorg mín,
gengur von mín,
gengur trú mín,
óséö af öllum.
Djúp, sár og brennandi.
Óséö af öllum.
Sw aö Ijóöiö megi lifa,
svo aö andinn megi lifa,
svo aö Guö megi lifa.
Ljóðlistin hefiur fengið áþreifanlegt
hlutverk: hún á ekki einungis að
miðla ljóðrænni reynslu, ekki aðeins
að skilgreina veruleikann, heldur er
hún þegar öll kurl koma til grafar eitt
af úrræðunum til að gera Jörðina byggi
lega; hin veglausa auðn verður þá ekki
lengur einungis marklaust heimkynni
dauðra eða þjakaðra sálna, friðiausra
skugga.
í blaðaviðtali, sem nefndist „Mið-
nætursamtal“ og Matthías Johannes-
sen skáld og ritstjóri átti við Stcin
Steinarr vorið 1957, segir hann m.a.:
„Okkar þjóð, okkar þjóð. Ég er ekki
viss um að við séum nein þjóð. Við
erum miklu fremur nokkurs konar úti-
legumenn, nokkurs konar útilegu-
menn. Fyrir þúsund árum vorum við
dæmdir til útlegðar á þessu eyðiskeri,
utan" takmarka hins byggilega heima
. . . . Ég hef alltaf hafit tilhneigingu
til þess að skrifa orðið eyðimörk með
stórum staf, hvernig stendur á því?
Annars veit ég lítið um heimsmenn-
inguna, ég veit bara það eitt, að nótt-
in kemur, vestræn menning hefur
gengið í hring, við erum komnir aítur
til hinna „síðustu daga Rómverja“, —■
nóttin kemur, það eru engin ný sann-
indi. Oswald Spengler hafði rétt fyrir
sér“.
kJ?TEINN Steinarr var kunnugur
nýjum'straumum í ljóðlist aldarinnar.
Af höfundum í lausu máli hefur hann
nefnt Hamsun, Hemingway og Jamea
Joyce. Iíann hefur eflaust Jíka lært af
ljóðskáldum eins og Artur Lundkvist
og Carl Sandburg. Hann hefur orðið
fyrir áhrifum af ljóðum eftir Ezra
Pound, og ■ um skeið var hann mjög
hrifinn af T.S. Eliot, en Ijóðlist hans
var áisamt sænsk-ri ljóðlist fimmta ára
tugarins, einkanlega Erik Lindegren,
nátengd hans eigin tilraunum með
nýjan stíl og fersk yrkisefni. Hann
nefnir einnig W.B. Yeats, og það virðist
auðsætt að hann hafi lesið eitthvað
eftir Garcia Lorca. Hann fór í nokkr-
ar langar utanlandsreisur, til Suður-
Evrópu, Norðurlanda og Rússlands.
Auk Lindegrens voru þau skáld á
sænska tungu, sem hann hafði eink-
um mætur á, m.a. Harry Martinson
og Finnarnir Edith Södergran og ELm
er Diktonius.
Síðustu æviár hans og' árin sem lið
in eru frá andláti hans hefur mörgum
löndum hans orðið æ ljósara, að með
honum hafði ísland eignazt eitt af sér
kennilegustu ljóðskáldum aldarinnar,
sem með nýstárlegu orðfæri gat túl-k-
að hug nútíðarmannsins, efa hans og
rótieysi, en einnig trú hans, þrjózku og
vonir, listamann sem gat dregið upp
myndir af veru og óveru lífsins með
áður óþekktum dráttum.
HAGALAGÐAR
SEGIR FÁTT AF EINUM
f fjallaleitum um haustið (1857)
fannst norðanvert við Skjaldbreið
hattur, stafur og kútur, er eignað
var Jóni frá Lækjamóti, er fórst vet-
urinn 1846 og ætlað hafði austuir yf-
ir Lyngdalsheiði, til fundar við Þor-
varð prest Jónsson í Miðda-1. Sömu-
leiðis fundust buxur hans hinar ytri,
er hann hafði borið á herðum sér, eir
hann lagði af stað. Var getið til, að
hann hefði villst þangað og orðið
þar til, en með því að ekkert fannst
af líkama hans, var ætlað að vatns-
filóð úr fjöllum í vorleysingum hefði
skolað beinagrindinni í burtu.
(AnnáLl 19. aldar.)
0 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1964