Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1964, Blaðsíða 13

höíundur hafa sagt hann hafa verið eitt-
hvert mesta gáfnaljós sinnar kynslóðar
námsmanna. Auk þess hafði hann
næstum óhugnanleg áhrif á alia, sem
kynntust honum, og hann hafði jafnan
spakmæli og hnyttiyrði á reiðum hönd-
um og gat með hægu móti kveðið niður
alia, sem andmæltu honum. Auk þess-
ara andlegu hæfileika sinna hafði
Burgess sér það til ágætis að vera fylli-
bytta, óeirðamaður og ákafur kynvill-
ingur. Hann var alltaf með alla vasa
fulla af hvítlauki, sem hann bruddi
Etöðugt, og síðar á ævinni var hann
grunaður um eiturlyfjanautn.
Þetta var þá sú rómantiska hétja, sem
fennilega hefur talið Kim Phil'by á að
ganga í flokkinn — og varð honum síð-
ar að falli. Þó trúa því margir, ag sá
serr. raunverulega skirði Kim til koimm-
unistatrúar hafi ef til vill ek!ki verið
Burgess sjálfur heldur maðurinn, sem
veiddi Burgess á sínuim tíma .ungur ofsa
maður að nafni James Klugmann, sem
nú ér einn af aðal'mönnum 'brezka komm
únistaflo'kksins. Hann er nú sköilóttur
og bergaralegur Júði, trúlaus og með
gleraugu, illa klæddur og yfir sig tauga
veiklaður maður, skarpgáfaður og að
sama s'kapi mælsfcur. Ég hitti hann ný-
iega í enskri krá, þar sem hann hnipraði
Sig yfir glasi- af volgum bjór, og kom
fram með áfcafar og stundum skarplegar
kommúnistakenningar í háifuim hljóð-
um. Þá fór ég að reyna að hugsa mér
hann ungan, um það leyti sem hann
var að afvegaleiða Guy Burgess, Don-
ald McLean og Kim Phitby og kenna
þeim marxiskan söguskilning. Það er
hægast fyrir olckur á sjöunda áratugi
aldarinnar að gera gys að þessari afvega
leiddii hugsjónamennsfcu þessa tímabils,
en eins og Cecil Day-Lewis hefur bent
ó, þá getur „enginn, sem hefur ekki
fengið stjórnmálalega reynslu á árun-
uim eftir 1930, gert sér ljóst, hversu
mikil von lá þá í loftinu, og hve dýrleg
í sumra okkar augum var sú blekking,
að maðurinn gæti komið heiminum í lag
undir fcomimúniskri stjórnarskipun.
P hilby útskrifaðist frá Cambridge
1933, ferðaðist um meginlandið, gerðist
blaðamaður og kvæntist. Engin skrif
ban. 3 báru vott um neinar kommúnista-
tiihneigingar — öðru nær — en fyrri
kona bans, Liza, sem var hressileg og
fjörleg pólsk stú);a, var eindreginn
fcomimúnisti. Þau voi'u í París, þegar
Spánarstyrjöldin hófst, 1936, og gerðu
íbúðina sína að ráðningarstofu fyrir her
lýðvotdissinna. Vestrænir leyniþjónustu-
menn telja, að meðan á stóð fyrra hjóna
bandi hans, hafi hann dregizt inn í njósn
arakerfi kommúnista og njósnað fyrir
lýðv'eldisherinn samtimis þvi sem hann
var fréttamaður fyrir Franeo-sinna á
vegun' Times í London. Skeyti hans báru
efcki með sér neina floiksksimenns'ku,
nema ef vera skyldi það, að hann spáði
því —_ réttilega, — að Franco mundi
sigra Árið 1938 skildu þau Liza, og nú
er 'hún austan járntjalds og gift kommún
ista-embættismanni.
Fhilby vildi berjast í síðari heimstyrj
öldinni. en starmið í honum kom í veg
fyrir, að hann gæti orðið liðsforingi.
Fyrir atbeina vina sinna var hann skip
kður í háa stöðu í 5. deild M.IÆ. (M.I.6
ei nafn hersins á leyniþjónustu Bret-
lands. sem bef ur á hendi njósnir og gagn
njósnir, næstum ein.göngu erlendis. M.I.5
er öryggisþjónustan heima fyrir, og sér
um örvggi þar og svo ga.gnnjósnir). ,Áð-
ur en Philby gekk í þjónustu M.I.6
hreinsaði hann sig, svo að gilt var tekið,
af öllu fyrra sambandi sínu við kommún
ista, þar með talið það sem að Spánar-
styrjcidinni vissi. Á þessuim tíma, þegar
Sovétríkin vom bandamenn og hvers-
kyns andfasisimi var talinn þjóðhollur,
var fortíð hans — það Sem vitað var
um hana — ekki talin honum til for-
óttu. f 5. deild M.I.6 var helzta starf h.ans
að vera aðalfcrafturinn í tvöföldum
njósnum Bretlands og — þótt neyðarlegt
kunni að þykja — að gefa Rússum falsk
ar upplýsingar. Brótt fékk hann á sig
mikið orð fyrir dugnað í starfi sínu.
A. ðalstöð hans var í þægilegu alda
mótahúsi skammt frá St. James-stræti,
en á efri hæð sama húss var hermála-
skrifstofa Bandaríkjanna, sem var und-
anfarl CIA á ófriðartímanum. Við skrif'
borð sitt var Kim venjulega iklæddur
gömlum hermannajakka, sem var arfur
frá föður hans. Meðal undirmanna hans
á þessum thna voru tveir af þekktustu
rithöfundum Bretlands, .— skáldsagna-
nöfundurinn Graham Greene og háð-
fuglinn Malcolm Muggeridge. Sá síðar-
nefndi taldi Philby vera ágætan skipu-
.léggjara.
Áður en ófriðnum lauk, var Kim orð-
inn yfirmaður allrar gagnnjósnastarf-
semi M.I.6, og í þeirri stöðu skyldi hann
í vaxandi mæli gefa skýrslur um bylt-
ingastarfsemi kommúnista í hinni frels-
uðu Evrópu. Muggei'idge minnist þess,
að eitt kvöld í París stalck Philby upp á
því, að þeir skyldu snudda dálítið í
sendiráði Sovétríkjanna, sem þá var ný-
komið á fót í Rue de Grenelle. „Við
Kim gengum fram og aftur fyrir utan
— sem var nú annars heldur ófagleg að-
ferð — og velturn því fyrir okkur, hvern
ig hægt væri að komast inn í þessa vel
vörðu og óaðgengilegu byggingu. Kim
var óvenju spenntur og ákafur — og
hafði næstum tilhneigingu til að skaka
hnefann framan í þetta virki óvina ofck-
ar.“
Yfirleitt hefur Bretastjórn það nú fyr
ir satt, að Philtoy hafi þá þegar verið
orðinn liðsmaður Sovétríkjanna og veitt
Rússum leynilegar upplýsingar öll styrj
aldarárin, en ekki sé hægt að láta uppi
hvað það var, sem hann upplýsti þá
um En þar eð eitt hlutverk hans var
það að halda uppi sambandi við leyni-
þjónustu Sovétríkjanna, féll enginn
grunur á hið augljósa samband hans við
Rússa, og í lok styrjaldarinnar var hann
sæmdur O.B.E.-orðunni. Sumir vinir
hans minnast þess, að í ófriðarlok bjó
hann ásamt annarri konu sinni (sem
einnig 'hét Eleanor) í fallegu húsi við
Carlyle-torgið, og lifði um efni fram.
Eftir styrjöldina var leitað til Mugger
idge og annarra samverkamanna Phil-
bys og þeir spurðir, hvort ráðlegt mundi
að liafa hann áfratm í njósnastarfsemi á
friðartímum. „Ég svaraði, að að minu
áliti hefði hann flesta nauðsynlega eigin
leika til að bera ,en sjálfur mundi ég
ekki ráða hann.... vegna þess, að ég
telái hann óáreiðanlegan. Engu að síður
var hann ráðinn áfram og hækkaður i
tign. Fall hinna ríkjandi stétta byggist
sumpart á því, að þær þekkja ekki ó-
vini sína — ef þær þá ekki beinlínis
taika þá fram yfir vinina", segir Mugg-
eriáge.
Og stjarna Kims hélt áfram að
hækka. Svo rammt kvað að þessu að
ýmsir menn, sem vit höfðu á, voru farn-
ir að spá, að hann mundi enda sem yfir-
maður brezfcu njósnastarfseminnar. Það
er vitað, að Sovétrífcin höfðu haft lang-
varandi áhuga á Philby — allt síðan á
háskólaárum hans — og biðu nú í von-
inni eftir því, að hann næði æðstu yfir-
ráðum í M.I.6.' Árig 1947 var hann send-
ur til Istanbul sem fyrsti sendiráðsrit-
ari — á yfirborðinu í utanríkisþjónust- ■
unni, en raunverulega til að njósna um
suðvesturhluta Rússlands. Árið 1949 var
hann fluttur til Washington, þar sem
hann tók við emtoaetti fyrsta sendiráðs-
ritara, sem hafði samband við Banda-
ríkjastjórn Um öryggismál; og samtoand
hans við forsætisráðuneytið, varnarmála
ráðuneytið og CIA var mikið og náið.
Sumir Bandarikjaemtoættismenn hafa
grun um, að Philby hafi afhent Rússum
leyndarmál Bandaríkjanna, meðan hann
var í Washington, en aðrir, sem ættu til
að þekkja, telja þetta ólíklegt. Þeir halda
því fram, að þar eð Sovétríkin voru þess
nú íulltrúa að Philby ætti eftir að verða
æðsii maður brezkrar njósnastarfsemi,
þá vildu þau ekki leggja vonina i hon-
um í hættu með því að fara of snemma
a'5 nota sér af honurn — betra væri að
bíða, en nota sér síðan þjónustu hans,
þegar hann væri orðinn eins nytsamleg-
ur og mest gæti orðið.
Um þessar mundir — i ágústmánuði
1950 — lág.u aftur saman leiðir þeirra
Guy Burgess og Philbys. Burgess var
sendur til Washington, sem annar sendi
ráösritari. Gamli kunningsskapurinn
þeirra Kims var endurnýjaður með full-
um krafti, og brátt voru þair alþekkt
samluka í kokteilsainkvæmum í George-
town, þar sem þeir umgengust fræga
menn sem kunningjar og innbyrtu gífur
legt. mpgn af viskí. Burgess flutti meira
að segja heim til Philbys ,og jck þar
á ringulreiðina, sem fyrir var, en það
haföi komizt upp, að kona Philbys var
veil á geðsmunum.
E ftir því sem stundir liðu fram,
varð framkoma Burgess, sem lengi hafði
verið einkennileg, beinlínis brjálæðisleg.
Hann gerðist sannfærður um, að Banda-
ríkin ætluðu að fara að hefja þriðju
heimsstyrjöldina, og þessa skoðun sína
lét hann ekki einungis í ljós í drykkju-
saimkvæmum, heldur og í skriflegum
skýrslum. (Þótt einkennilegt sé virðist
Philby aldrei hafa tekið þátt í Amerí'ku-
hatrinu, serri var ástríða hjá Burgess).
Meðal annars fleira, sem Burgess hljóp
á sig, var það að komast í rifrildi við
velþekktan slúðurdálka-blaðamann,
hann var þrisvar tekinn fyrir of hraðan
akstur, og einu sinni komst hann í bíl-
slys með illræmdum kynvillingi, sem
var kunningi lögreglunnar. Þegar hér
var komið var mælirinn fullur hjá Sir
Oliver Franks, sendiherra Breta, sem
flýtti sér að biðja Whitehall að losa sig
við Burgess. En áður en það kæmist í
framkvæmd, varð Philby þess vísari, fyr
ir samband sitt við Bandaríkjastjórn, að
FBI hafði bæði Burgess og McLean grun
aða um njósnir fyrir Sovétríkin. Hann
flýtti sér að segja kunningja sínum frá
þessu. Burgess hvarf úr Bandaríkjunum
í masta flýti, í apríl 1951, án leyfis sendi
ráðsins, og aðvaraði McLean, jafnskjótt
sem 'hann kom til Englands. Öryggisþjón
usta Breta, sem þá var alltof mannfá,
var einmitt um þessar mundir að hafa
auga með ýmsum mikilvægum grunuð-
um mönnuim, svo að eftirlit hennar með
Burgess og McLean var ónógt, og innan
fárra vikna frá því, að Burgess kom
heim tii Englands, tókst þessum tveim-
ur diplómötum að sleppa til Rússlands.
Eftir að Burgess og McLean voru
horfnir, yfinheyrði öryggisþjónustan
Phiib.v vendilega um hans þátt í málinu.
Hann fullyTti að sá þáttur hefði ekki ver
ið annar en það, sem hver og einn í
kunningjahópi þjónustunnar hefði gert
— hann hafði trúað Burgess fyrir inni-
haldinu í skýrslu, sem vseri of 'hlægi-
leg til þess að nokkur maður trvði henni
og sér hefði verið trúað fyrir af skrif-
stofu — FBI — sem allir vissu, að kaemi
með ýmsar hlægilegar ásakanir öðru
hverju. Phillby hélt því fram, að ásak-
anir FBI gegn Burgess og McLean væru
ekki annað en skylduskýrsla, úr heilli
hrúgu annarra slíkra, sem allar hljóð-
uðu upp á hinar og þessar rakalausar
kjaftasögur.
Samkvæmt frásögn Philbys hafði
Rurgess rekizt inn í skrifstofu hans, rétt
eftir að hann hafði lesið skýrsluna. Eins
og á stóð — sagði Philby — var það
skiijanlegt þó að hann hefði hreytt því
út úr sér við Burgess: „Geturðu hugs-
að þér þessa bölvaða vitleysU, sem FBI
er nú að láta frá sér fara? Þeir halda
því fram, að þú sért sovétnjósnari“. Phil
by hélt því fram, að Burgess hefði tekið
þessu ofur rólega, og þeir svo báðir hleg
ið að þessari vitleysu. En hann fór
snemma úr sendiráðinu þennan dag. Og
þegar Philby kom heirn til sín seinna,
fann hann, að Burgess var farinn og
hafði skilið allt eftir á rúi og stúi. Phil
by sagði, að þá 'hefði sig farið að gruna,
að Burgess kynni ef til vill að vera
njósnari fyrir óvinina, og kvaðst hafa
tilkynnt tafarlaust hvarf vinar síns —
og sína eigin yfirsjón — brezka sendi-
herranum.
En 'hversvegna hætti Philby slöð'U
sinni í brezku leyniþjónustunni — og
voninni um að verða einhverntíma yfir-
maður hennar — með því að viðurkenna
að hann hefði aðvarað Burgess? Hann
átti ekfci annars úrkosta, þar eð hann
hafði verið eini embættismaðurinn í
sendiiáðinu, sem thafði lesið FBI-skýrsl-
una. Hann hætti á það, að skýringu hans
yrði trúað — og það varð. Því að þegar
Burgess og McLean sviku, sló brezka
sendiíáðið í Washingtori skjaldborg um
Philby, og réttlætti það á þeim grund-
velli, að það, sem hann 'hafði gert, væri
ekk’ ennað eða meira en hver brezkur
heiðursmaður mundi gera fyrir gamlan
skólabróður. í æsku 'höfðu sumir þessara
manna sjálfir verið að dingla við korrun
únisma ,— þeir skildu afstöðu Philbys
og tóku tillit til hennar, og trúðu því,
að sú flókna afstaða lægi utan og ofan
við amerís'kan skilning.
E n mennirnir í FBI og CIA voru
óðir og uppvægir. „Losið ykkur við
Philby, eða við slítum öllu sambandi um
leyniþjónustu", heimtaði Walter Bedell
Smith, hershöfðingi — sem þá var yfir-
maður CIA. Og þar eð Bandaríkin höfðu
töglin og hagldirnar um svo mörg og
mikilvæg leyndarmái — svo sem kjarn-
orkurannsóknir — þá var þetta hótun,
sein Bretar gátu ekki látið sem vind um
eyru þjóta. í júnímánuði var Philby kall
aður beim — og rekinn.
Næsta ár átti hann við skort að búa,
en dvaldi í húsi móður sinnar í Kensing
ton, ásamt annarri konu sinni og fimm
börnum. Smáviðvik, sem kunningjar
hans útveguðu vhonum, voru eina tekju-
Harry St. John Bridger Pliilby, var ráðgjafi margra arabískra höfðingja.
Ilann gerðist Múhameðstrúarmaður og tók upp nafnið „Haj Abdullah".
16. tölublað 1964
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 13