Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1964, Blaðsíða 12
SOVÉTNJÓSNAR
Frarmh. aí bls. 1
haíði ekki farið út úr landinu eftir
neinni löglegri leið, en það hefði hann
gert, hefði hann verið í venjulegum
blaðamennskuerindum. Þessi „snúning-
ur“ hjá Eleanor sannfærði engan mann,
heldur jók einmitt á forvitnina.
Hinn 3. marz, þegar meira en mánuð-
ur var liðinn frá hvarfi Kims, tilkynnti
„The Observer“ loksins, að blaðið hefði
beðið utanríkisráðuneytið að hjálpa til
að hafa uppi á honum. Þegar hér var
komið, voru allskonar sögur komnar á
kreik: Philby var í Kairo. Philby var
hjá Saudi-Aröbum að berjast gegn lýð-
veldis-uppreisnarmönnunum í Jemen.
Brezka leýniþjónustan hafði rænt
Phiiby. Philby hafði framið sjálfsmorð.
En þrálátasti orðrómurinn var þess
efnis, að Philby hefði flúið til Sovétríkj-
anna, og að meiriháttar njósnahneyksli
væri yfirvofandi. Philby var sem sé ekki
neinn óbreyttur fréttasnati. Hann hafði
verið háttsettur embættismaður í
brezku leyniþjónustunni og einu sinni
hafði hann verið fyrsti fulltrúi í brezka
sendiráðinu í Washington. Árið 1955
hafði þingmaður opinberlega borið hon-
um á brýn, að hann væri „þriðji mað-
urinn“ í Burgess- og McLean-málinu —'
maðurinn, sem hefði gefið Guy Burgess
og Donald McLean upplýsingar og gert
þessum tveim diplómötum fært að flýja
austur fyrir járntjald, áður en þeir yrðu
teknir fastir fyrir njósnir.
S nemma í marzmánuði settist hóp
ur blaðamanna að Eieanor Philby — for
vitnir, vægðarlausir, ágengir menn. Hún
svaraði þeim með ýmsum sundirleitum
upplýsingum.
— Kim er á ferð í Austurlöndum nær,
í blaðamennskuerindum, sagði hún.
— Hversvegna vita blöðin hans þá
ekkert um hann? spurðu þeir.
— Æ, látið þið mig í friði!
Þarna fór hún eftir fyrirmælum frá
Kim sjálfum. Hún hafði oft fengið orð-
sendingar — sumar skrifaðar með hans
eigin rithendi — sem voru sýnilega send
ar frá ýmsum stöðum í Austurlöndum
nær, þar sem henni var lofað, að þau
skyldu bráðum hittast aftur. En hafi hún
verið ringluð út af þessu framferði
manns síns, þá var hún skelfd við tilgátu
Breta, að bréfin kæmu handan fyrir
járntjaldið. „Ég trúi því ekki“. sagði
hún. „Það er ekki satt. Kim er á ferða-
lagi“.
En svo í apríl kom enn ein orðsend-
ing frá Kim. í fyrsta sinn lagði hann
Eleanor lífsreglurnar.
1) - Hún skyldi kaupa handa sjálfri sér
og börnum þeirra tveimur farseðil með
BOAC til London á vissum degi, og ekki
fara leynt með það.
2) . Næst skyldi hún fara, svo lítið
bæri á, í Beirut-afgreiðslu tékkneska
flugfélagsins, en þar mundi farseðill
hennar bíða henpar.
3) . Tékkneska flugvélin — með
Prag að ákvörðunarstað, án viðkomu
annarsstaðar í Vestur-Evrópu — átti að
fara frá • Beirut á svo að segja sama
tíma og BOAC?vélin. Hún skyldi láta
tilkynninguna um brottför BOAC-vélar-
innar eins og vind um eyru þjóta, en
siást í för með farþegunum í tékknesku
vélinni. Þegar hún væri komin í vélina,
ásamt börnunum, yrði henni sagt til
um ákvörðunarstaðinn (Með öðrum orð
um átti hún ekki að vita, fyrr en hún
væri komin á loft, hvort henni væri
ætlað að lenda austan eða vestan járn-
tjalds).
4) . í síðasta lagi voru henni gefin
fyrirmæli um, hvernig hún gæti náð
sambandi við Kim, „ef um allt þryti“.
Þá átti hún að setja tiltekinn blómapott
í eldhúsgluggann, og „trúverðugur milli
göngumaður" mundi þá tafarlaust hafa
samband við hana.
Kim var augsýnilega æstur í að hitta
Eleanor aftur, og þrá hennar eftir því
sama var engu minni, en þessi fyrir-
mæli voru fyrsta bendingin í þá átt,
að Kim væri austan járntjalds, og hún
neitaði að fara eftir þessum fyrirmæl-
um. Ást hennar á eiginmanninum og
hræðslan við að hann væri orðinn föð-
urlandssvikari toguðust á um hana, og
næsta vikan hjá henni var hreinasta
rnartröð.
Loks tók hún upp á því, í örvæntingu
sinni, að gefa nierkið, sem Kim hafði
bent henni á. Hún setti blómapottinn
í eldhúsgluggann. Siðan blandaði hún
sér tvöfaldan viskí og kveikti sér í vindl
ingi. Hún vonaði, að „trúverðugi milli-
göngumaðurinn" léti ekki á sér standa.
Það var rétt farið að dimma.
Áður en klukkustund var liðin var
hringt dyrabjöllunni. Hún opnaði og sá
þá gildvaxinn ungan mann, með grisjað,
ijóst hár. Hann hallaði sér kæruleysis-
lega upp við dyrastafinn og spurði, með
þunglamalegum slavneskum hreimi: —
Þeir vilduð finna mig, frú Philby?
Þetta var starfsmaður í sovézka sendi
ráðinu.
U pp frá þessari stundu varð frú
Eleanor Philby að horfast í augu við þá
staðreynd, að maður hennar væri í So-
vétrílcjunum. En hvernig hafði það
gerzt? Hvernig hafði Kim Philby —
sonur frægs föður, sem hafði orðið að-
njótandi menntunar í Westminster og
Cambridge og þegið stríðsorðu úr hendi
sjálfs Georgs VI — hvernig hafði hann
lagzt svo lágt að leggja lag sitt við
fjendur föðurlands síns? Svörin — þeim
hefur verið safnað úr áreiðanlegum
heimildum — þar með töldum starfs-
mönnum leyniþjónustu vestrænna ríkja
— svörin eru einn aragrúi þversagna.
Kim Philby er gott dæmi um þá ringul-
reið og grimmd, sem tröllreið heilli kyn
slóð, uppalinni á byltinga- og ófriðar-
tímum. Kim var innst inni allra bezti
maður, sem hefði getað orðið — á frið-
samlegra tímabili sögunnar — það, sem
hann langaði mest til að verða: hetja.
Hann fæddist á nýársdag í Ambala
í Indlandi, sonur nú látins Harry St.
John Bridger Philbys, sem þá var em-
bættismaður stjórnarinnar í Indlandi og
átti eftir að verða, næst T. E. Lawrence,
mesti Arabíufræðingur þessarar aldar.
Áður en Kim var tíu ára gamall, var
faðir hans orðinn innanríkisráðherra í
Mesópótamíu (nú írak), ráðgjafi Win-
stons Churchills og" aðalfulltrúi Breta í
Transjordaníu (nú Jórdaníu); en síðar
meir varð hann valdamikill ráðgjafi
Ibn-Sauds konungs og mesti könnuður
„auða landsins" í Arabíu. Hann fór um
allt í Arababúningi og síðar gerðist
hann Múhameðstrúarmaður og tók sér
nafnið „Haj Abdullah“.
En jafnframt því að vera hugrakkur
brautryðjandi, var St. John Philby
einnig eigingjarn og ráðríkur. Hann
skelfdi Kim og ekki er óhugsandi, að
stamið, sem fylgdi honum ævilangt,
hafi stafað að hræðslu hans við föður
sinn. Og við þessa hræðslu í barnæsk-
unni bættist svo endurminningin um
hinar ofsafengnu skoðanir föðurins —
fyrirlitning hans á brezku skrifstofu-
valdi og uppreisn hans gegn brezkri
stjórnmálastefnu í Austurlöndum nær.
Árið 1940 var hann beinlínis fangelsað-
ur fyrir opinber mótmæli gegn hern-
aðaraðferðum Bandamanna. Upp af öllu
þessu sprettur fyrsta skýringin á hegð-
un Kims síðar meir — hann erfði
gremju föður síns í garð brezka ríkis-
ins.
E ftirtektarvert er það, að Kim
þekkti föður sinn raunverulega aldrei
r.áið. Þegar Philby eldri var ekki að
gefa þjóðhöfðingjum góð ráð, var hann
að rannsaka einhver óbyggð landsvæði
eða ríta einhverja vísindabók, svo að
kynni Kims af honum takmörkuðust við
fáar heimsóknir austur, í skólaleyfum,
og ennþá færri heimsóknir föður hans
til Bretlands. Að öðru leyti var Kim
annaðhvort í skólanum ‘eða hjá skyld-
fólki í Englandi. En þessi litla kynning
við föðurinn nægði til þess að blása hon
um í brjóst ævilöngum hugmyndum og
þrá eftir því að verða eins frægur og
faðir hans var orðinn — með einhverju
móti. „Stjórnmálin hefjast í barnaher-
berginu“ hefur Cyril Conolly skrifað.
„Enginn maður er fæddur föðurlands-
vinur eða landráðamaður, hægrisinni
eða vinstrisinni, og það er barnið, sem
hefur orðið fyrir andstöðu gegn valda-
fíkninni og fengið meðfæddri réttlætis-
kennd sinni spillt, sem getur að lok-
um orðið byltingarmaður . . . Áður en
við getum gert föðurlandinu illt, verð-
um við að hata föðurinn“.
Gamall vinur Kims minnist hans með
þessum orðum: „Tilfinningar hans gagn
vart föðurnum einkenndust ekki ein-
asta af lotningu heldur og af sterku
samblandi ástar og haturs. Alla sína
ævi var Kim hrjáður af ósýnilegri nær-
veru föður síns, sem sveimaði kringum
hann, rétt eins og hann væri að mana
bann til að verða jafnfrægur og hann
var sjálfur“.
Og hvernig gat hann svo snúizt við
þessari ögrun? Hann gat byrjað á því að
ganga í sömu skólana og faðir hans,
Westminster og Trinity. Einn af skóla-
bræðrum hans í Westminster — nú mik-
ill1 jafnaðarmannaforingi — man eftir
Philby á unglingsaldri: „hann virtist
lifa einhverju leynilegu lifi, sem enginn
okkar vissi neitt um. Það var eins og
hann gengi um með eitthvert ósýnilegt
sár“.
Árið 1931 fór Philby í Trinity College
í Cambridge. Þetla var lifandi ímynd
þess, sem brezkur skóli á að vera: got-
neskar byggingar með skotraufum og
víggirðingum, byggðar utan um heljar-
stóran húsagarð með grænu grasi, en 1
miðjunni var skrautlegur gosbrunnur
með áletruninni Pugna pro patria —■
berztu fyrir föðurlandið. f herberginu
sínu á kvöldin gat Kim heyrt kvöld-
sönginn handan yfir húsagarðinn ,og
hljóminn af guðhræddum unglingum,
sem sungu Nunc Dimittis og Magnificat.
Líklega hafa Kim fundizt slíkir sálm-
ar vera rödd frá annarri öld, og varla
eiga við í Cambridge, sem var í Eng-
landi fjórða áratugar aldarinnar —
þessum hræðilega áratug með atvinnu-
leysi hungurgöngum og uppgangi Hitl-
ers. Það getur orðið erfitt fyrir Ameríku
menn að skilja hina djú,pstæðu andúð,
sem ríkti meðal brezkra menntamanna
þá, gegn ríkinu. Þessi andúð var ekki
einasta þoluð í þá daga, heldur var hún
beinlínis í tízku; marxisminn var ekki
einasta virðingarverður, heldur þótti
það hreystimerki að vera flokksbundinn
kommúnisti. Fyrri heimsstyrjöldin hafði
„brotið niður dansgólfið undan fótunum
á ensku miðstéttunum", segir Stephen
Spender í endurminningum sínum.
„Fólk minnti mest á dansara, svífandi
í lausu lofti, sem geta þó furðanlega vel
látið líta svo út sem þeir séu enn að
dansa. Allsstaðar var þetta andrúmsloft
óraunveruleika, sem setti mönnum að-
eins tvo kosti: að vera fasisti eða komm
únisti. Að vera bara jafnaðarmaður var
ekki nærri nógu spennandi".
K.im var enginn framúrskarandi
námsmaður. Kunningjar hans í Trinity
minnast hans sem rómantísks ævintýra-
manns, sem var mjög vinsæll. „En hann
hafði gott siðferðilegt jafnvægi — og
var gagnheiðarlegur“, segir einn félag-
inn frá þessum tíma. „Hann hafði mikl-
ar áhyggjur af hinu hræðilega ástandi
mannlegra lífskjara, fólks almennt og
vinnustétta Bretlands sérstaklega." Hin
opinbera stjórnimiálasikoðun Phillbys
var með jafnaðarmönnum og hann barð
ist fyrir frambjóðendur þeirra í kosn-
ingum.
Leyniþjónustan telur saimt ,að Kim
hafi verið félagsbundinn kommúnisti
meðan hann var enn í Trinity — og að
honum hafi verið skipað að þegja yfir
því. Eigi er vitað um þetta í smáatrið-
um, en nokkra heildarsýn má samt fá
yfir það. Tveir samtímamenn hans i
Cambridge voru Guy Burgess og Donald
McLean, báðir sannfærðir marxistar,
Hann þekkti McLean ekki mikið, en
hann gerðist ákafur lærisveinn Burgess.
Burgess var þá þegar býsna efnilegur
sagnfræðingur, og fleiri en einn rit-
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1964