Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1964, Blaðsíða 5

sem skáldið tjáir heimspekilegar hug*
myndir sinar, og skáldsagan það bók-
menntaílorm sem er sterkasta og áhrifa-
mesta vopnið.
Verkin skapa mannirun, það er fyrsta
boðorð existensjalismans. Með öði*um
orðum, maðurinn stendur einn gagn-
vart tilverunni, framtíðin er frjáls og
óráðin, hið liðna bindur hann í engu,
hann er ábyrgur fyrir lífi sínu, og hann
verður að velja, verður að hafast að.
Þannig er maðurinn heiðarlegur, þarrnig
öðlast hann persónulegan tilverurétt.
Maðurinn er frjáls. Determinismi eru
fölsk rök. Þar af leiðandi, einmitt vegna
þess að maðurinn er frjáis, er hann
einnig ábyrgur allra sinna gerða og
sinnar tilveru. Hann er ekki bara skrúfa
í vél, leiksoppur örlaganna eða tilvilj-
ana, heldur er hann það sem hann gerir
úr sjálfum sér, og hann einn ber ábyrgð
á því sem hann gerir úr sjálfum sér.
Ef maðurinn neitar að viðurkenna þessa
ábyrgð, afneitar hann frelsinu, öðlast
aldrei sjálfstœða tilveru. Að neita að
takast þessa ábyrgð á hendur er að
blekkja sjálfan sig. Slíkt nefnir Sartre
óheilindi (mauvaise foi ).
„La Nausée“ var fyrsta skáldsaga
Sartres og kom út árið 1938. Þessi litla
bók hefur að geyma allar helztu kenni
setningar existensj alismans. Þær eru
settar fram á svo lifandi og jafnframt
einfaldan hátt, að það rennur upp fyrir
lesandanum á augabragði, hvert höfund
ur er að fara, og sú ábyrgð, sem við
stöndum andspænis. Roquentin, sögu-
hetjan, lifir í sjálfsblekkingu, en undir
lok bókarinnar örlar á von um, að hann
sé að byrja að þekkja sjálfan sig og á -
byrgð sína. Roquentin áttar sig á því,
að hann verður að finna eitthvað til
þess að réttlæta tilveru sína, finna sér
ástæðu til þess að lifa. Hvorki guð né
sú staðreynd, að við erum komin í þenn
an heiim, gefur okkur mkkra ástæðu til
þess að lifa, eða réttlætir tilveru okkar.
Hver og einn verður -sjálfur að skapa
sér ástæðu: Roquentin finnur hana í
bókmenntum. Einn daginn er hann að
hlusta á ameríska jazzplötu, og hann
sér fyrir sér höfundinn, Gyðing, þar sem
hann situr í íbúð sinni í New York 1
hitasvækju og semur þetta litla lag:
þetta eina lag hetfur gert það að verk-
um, að hann hetfur ástæðu til að lifa.
Og Roquentin spyr sjálfan sig: „Ef
hann getur það, því ekki ég?“ Hann
hefur 'haefileika til að skrifa og hefur
unnið við ævisciguritun. En það er ekki
nóg að rita niður staðreyndir um ann-
arra manna líf, heldur verður það að
vera sköpun, og Roquentin ákveður að
skrifa skáldsögu. Honum verður hugsað
mt að sem skipti mestu máli i
ixppvexti Sartres var, að hann olst
upp hjá afa sínum. Móðir hans
varð ekkja árið 1907, tveimur ár-
um eftir að Sartre leit dagsins ljós,
og flutti hún þá með ungan son sinn
heim til föðurhúsa, og dvaldist þar,
þangað til hún giftist aftur mörgum
árum seinna. Faðir hennar héi
Charles Schweitzer (föðurbróðir
Alberts Schweitzers) og var pró-
fessor í þýzkri tungu, mikilúðlegur
skörungur með úfið skegg,
sem gerði miklar kröfur til
sjálfs síns og annarra. Hann
átti mikil ítök í dóttur-
syni sínum og með þeim tókst ævar
andi vinátta frá fyrstu fundum.
Það var hann, sem hvatti Sarrie
til að helga sig ritstörfum, til þess
að öðlast fullkomið frelsi með því
að skrifa. Og á einurn stað í ævi-
sögu sinni segir Sartre sv©: „Jafn-
vel enn þann dag í dag hvarfiar bað
oft að mér, þegar illa liggur á mér,
hvort það hafi aðeins verið í vitfirr-
ingslegri von um að gera afa til
geðs, sem ég hef valcað um nætur
og daga, eytt öllu þessu bleki og
dembt þessum mörgu bókum á mark
aðinn. Það er í rauninni stórhlægi-
legt.“
S artre lauk háskó'laprófi í Paris
og gerðisit síðan menntaskólakenin,'ari i
Le Havre en seinna í Laon. Eitt árið
var hann í'Berlín og lagði þar stund á
þýzka heimspeki. Árið 1944 hætti hann
kennslustörfum til þesis að geta einbeitt
ö.lum kröftum símum í þágu ritlistar-
innar.
Eftir Bryndísi Schram
Sartre hripar gjarna niður í minnisbók hugdettur sínar við borð gangstéttar-
kaffihúsanna í París.
Sem ungur maður var Sartre mjög
pólitískur og trúði einlæglega á sigur
sósíalismans. Samt sem áður gerðist
hann aldrei aktívur stjórnmálamaður,
heldur beitti fyrir sig penmamum tii
þess að koma skoðunum sínum á fram-
færi, ekki eingöngu stjórnmálalegum,
heldur viðhprfum sínum til lífsins al-
monn-t; hann gerðist boðberi existensja
lismans, og um hann myndaðist brátt
hirð, sem hefur haldið skoðunum hans
á lofti. Bókmenntir eru milliliður, þar
Oft er peirri aödróttun beint til
ungra listamanna, aö þeir séu of
neikvœöir í tjáninpu, of bölsýnir, of
qaqnrýnir. Þeir Tcomi ekki auqa á
hinar nxörqu björtu hliöar lífsins oq
fjalli bara um volœöiö. Svo rammt
kveöur aö þessu, aö verk „unqra
ljóöskálda á íslandi“ voru hér í dálk
inum á sunnudaqinn sett undir einn
Jiatt oq nánast talin þjóöhœttuleq
fyrir bölmóö oq fjandskap viö qleö-
ina oq íslenzku viöreisnarrómantík-
ina.
Éq þykist vera allkunnuqur nýrri
tslenskri Ijóölist oq hef komizt aö
talsvert annarri niöurstööu um inn-
tak hennar. Mér viröist hún ein-
niitt vera furðuleqa ,,jákvœö“ oq
lífsfaqnandi, prátt fyrir þá staö■
reynd aö mannkyn allt lifir i
8kuqqa helsvrenqjunnar oq viö ís-
lendinqar búum í einhverju forpok-
aöasta þjóöfélaqi undir sólinni. Þaö
parf mikla oq maqnaða lífstrú til
að yrkja „jákvœtt“ viö slíkar krinq-
umstϚur.
Hitt er svo annaö mál, að hvorki
éq né aörir hafa heimild til að
heimta annaö af skáldum eöa lista-
.mönnum yfir
\leitt en ftaö,
I aö fteir tjái
Ihuq sinn meö
I sem einlœqust
1 um hœtti. Öll
listrœn tján-
I inq er ein-
I staklinqs-
bundin, á rœt-
ur sínar oq
I tilverurétt ’
versónulequ
' viöhorfi lista-
mannsms oq mati hans á sjálfum
sér, þjóöfélaqinu, söqunni, samtiö-
inni. Því yersónuleqri oq sérstakari
ra
sem viöhorfin eru, þeim mun meiri
von um lífvænleqa list.
Sú hérvilla, aö list verði sJcöyuö
eftir pöntunarlistum, Jiefur lönqum
þótt eiqa öruqqast athvarf austan
járntjalds, en henni skýtur líka uvv
furöuleqa viöa í vestrœnum þjóö-
félöqum. Sú tilqáta til dæmis aö
unq IjóösJcáld á fslandi mundu
kannski hverqi lœknast af kvillum
sínum nema í fanqabúöum Síberiu
er einkennileqa keimlík þeim
qerzku sjónarmiöum sem riddarar
lýöræöisins hérlendis hafa fordœmt
af hvað stóroröustum eldmööi.
Sannleikurinn er nefnileqa sá, aö
marqir islenzkir qóöborqarar, sem
játa lýörœöi meö hélqisvip á qötum
oq torqum, Jiafa nákvœmleqa sömu
viöhotf til lista oq frjálsrar huqsun
ar yfirleitt eins oq svarnir fjand-
menn þeirra í austurveqi: þeir
heimta „jdlcvœöa“ list sem sé upp-
byqqileq fyrir þjóöfélaqsþeqnana,
sem sé í samrœmi viö smelck oq
vilja þjóöarinnar, sem fjalli um Kfs-
ánœqjuna t íslenzka braskaraþjóöfé-
laqinu — í einu oröi list sem þjóni
rikjandi smekk oq skipulaqi. Ef
listamenn eöa aörir leyfa sér aö
eltast viö rauöar stjörnur eöa aust-
rœnar hillinqar. þá vesqú: úr landi
meö þá! Þeir eiqa elclci heima t víqi
frjálsrar huqsunar!
Annars skilst mér, að qóöborq-
arar íslands þurfi ékki aö hafa
þunqar áhyqgjur af föndri unqu
Ijóöskáldanna eða framtíð íslenzkra
bókmennta: þœr eru nú aö veru-
lequ leyti t höndum einna 8 eöa 10
kellinqa sem fœstar eru sendibréfs-
fœrar á íslenzku. Bœkur þeirra selj-
ast eins oq Jieitar lummur, en við
unqu Ijóöskáldunum lítur þjóöin
varla. Svo þetta er allt í sómanum,
qóöir hálsar! s-a-m.
95 tbl. 1964
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5