Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1964, Blaðsíða 9

bls. 131, að bil þetta sé uim 5 km.
í sama riti á sömu blaðsíðu er getið um
Eldborgir móts við mitt Sklefilsfjall, sem
að vísu eru mikil eldvörp, en hinsvegar
er ekki getið þar, né annarsstaðar í rit-
inu (1961) Eldborga þeirra, sunnan
Hrafnabjarga, sem prófessor Guðmund-
ur G. Bárðarson taldi, að hraun það
væri komið úr, sem rann alla leið suður
að Úlfljótsvatni. Hefur það farið síðasta
spölinn milli Kaldárhöfða og Dráttar-
lilíðar, sömu leið og Efra-Sog.
Prófessor Guðmundur G. Bárðarson
lýsti þessiu hraunflóði í grein, „Jarð-
myndanir og landslag á Þingvöllum",
er birtist í Árbók Ferðafélags íslands
1930, sbr. bls. 28, þannig: „Þaðan (þ.e.
frá Eldborgum sunnan Hrafnabjarga)
hefir runnið geysimikið hraun vestur á
Þingvöll og suður með Þingvallavatni,
alla leið suður að Sogi. Suðausturjaðar
þess hefir fallið ofan á vesturjaðar Lyng
dalsheiðar-hraunsins. — Nyrðri hiuti
hraunbreiðunnar heitir Gjábakkahraun
®ð vestan, en Reyðarbarmahraun aust-
ar. Syðri hlutinn hefir klofnað um Mið-
fell í tvser hraunbreiður, Mjóaneshraun
fyrir norðan Miðfell, en Miðfellshraun
frá fellinu suður undir Sog. Hefir kvísl
af því fallið í farveg Sogsins og stíflað
það. Hefir þá Þingvallavatn hækkað um
(4—6 m) og sfaðið hærra um skeið,
þangað til vatnið hefur grafið sér nyjan
farveg með hraunj aðrinum".
f grein Guðmundar Kjartaimssonar.
jarðfræðings,: „Aldur nokkurra hrauna
á Suðuri!andi“. sem birt er í „Nátr.úru-
fraeðingum“ 1964 segir svo m.a. á bls.
110 og 111 um kolaðar jurtaleifar und-
ir Þingvallahrauni:
„Farvegur Sogsins úr Þingvallavatni
niður í Úlfljótsvatn, er gljúfur meðfram
hraunjaðri, og er hraunið í austurbakk-
anum. Þetta er fremsta toba ÞingvaUa-
hraunis. Upptök þess eru ! gossprungu,
um 17 km langri, sem liggur í stefnu
NA-SV skammt fyrir austan Hrafna-
björg og Tindaskaga. En ekki skal iuil-
yrt, að allt það, sem hér er kallað Þmg-
vallahraun, sé uppkomið í einu gosi.
Efsti kafili Sogsgilsins, fáein hundruð
mietra niður frá útfallinu, er grafinn vei
niður úr hrauninu, svo að undirlag þess
kemur í ljós. Er það mest sendinn leir-
steinn grár að lit með miklum völum
og hniullungum — bersýnilega jóicul-
ruðningur að uppruna. En á mótum
þessa ruðnings við hraunið, sem yfir
liggur, getur að líta þá mjcljd, sem Jon-
as Hallgrímsson kvað um:
„Enginn leit þá maður moldu,
móðu steins er undir býr.“
Þunt er þetta moldarlag, varla nokk
urs staðar meira en um 20 cm ..........
...... Þetta moldarlag er brúnt að lit,
en þó víðast með kolsvartri rönd alira
efst ........ Svarti liturinn stafar af
jurtaleifuim, sem hafa kolast af hitanum,
þegar glóandi hraiunkvikan rann þama
yfir“.
Guðmundur Kjartansson télur, að hin
ar koluðu jurtaleifar munu nær ein-
göngu vera úr gamburmosa.
Niðurstaða á aldurgreiningu jurtaleif
anna, sem fram fór í Washington og
lauk 1960 var sú, að aldur þeirra væri
9130 ár + eða -4- 260 ár eðia um þúsund
árum eldri en Þjórsárhraun.
★ ★ ★
f fyrrnefndu greinarkorni í Morgun-
blaðinu er talið, að Efra-Sog muni áður
hafa heitið Kaldá. Er nafn bæjarins
Kaldárhöfða, sem er þar í grennd, fært
til stuðnings þessari getgátu.
Bærinn Kaldárhöfði og höfðinn
sjáifur dregur nafn sibt af Lítlli á, sem
hefur upptök sín skammt frá bænum.
BuLla þar upp á ýmsum stöðum mikil
kaldavermsL. Eru þau um það bil 4
stiga heit alLt árið í kring. Kaldá féLl út
í Strauminn rétt neðan við gljúfrin, en
ofan við Ibrfnes, sem nú er umflotið
eftir stífluna við Ljósafoss 1937, en
vegna hennar hækkaði vatnsborð Úll-
ljótsvatns hátt á annan metra við Torf-
nes. Við tangann á Torfnesi voru skilin
á milli Straumsins og Úlfljótsvatns, aust
an megin, áður en vatnsborðið hækkaði.
★ ★ ★
Landbrot varð í Torfnesi við hækkun
vatnsborðsins og leiddi það til eins hins
merkasta fornleifafundar, sem um getur,
hér á landi. Jón Ögmundsson í Kaldár-
höfða, sem nú er starfsmaður hjá Raf-
magnsveitum ríkisins, fann þar hinn 20.
maí 1946 í landbrotiniu Strauminegm
út undir nesoddanum, fornt kuml. Gerði
hann þjóðminjaverði aðvart. Kumlið er
talið vera frá því um 930. Voru þar
grafnir tveir menn, annar fullorðinn, en
hinn á barnsaldri, 6—7 ára. Báðir voru
þeir í fullum herklæðum með alvæpni
og höfðu báfkænu ásamt öðrum búnaði
tifl silungsveiða, sbr. frásögn Kristjáns
Eldjárns, þjóðminjavarðair í „Gengið
á reka“, bls. 25—44.
Frá kumlinu sást heim að bænum Úlf-
Ljótsvatni í Grafningi, en örfáa niefra
frá því, nær nesoddanum á Torfanesi.fór
bærinn í hvarf á bak við Hrútey. Með-
an Ásatrú hélzt, kunnu fornmenn því
vel, að heim sæist til fyrri bústaða,
þeirra frá kumlum eða haugum.
Þarna í Straumnum var á vorin og
sumrin krökkt af silungi og var staður-
inn bezti veiðistaðurinn í Úlfljótsvatni
og talinn einhver bezti sfaður til sil-
ungsveiða á öllu landinu.
Hvers mundu göfgir Ásatrúarmenn
fremur hafa óskað, en að kuml þeirra
væri á þeim stað í landi þeirra eða þar
sem þeir áttu ítök, er bezt væri til fanga
og skammsótt til hinnar ljúffengustu
matbjargar? Kumlbúar í Torfnesi höfðu
hjá sér, auk veiðarfæranna, 4 finnu-
brot til þess að kveikja eld, því að
eldað skyldi í matinn, þótt engin væri
húsfreyjan.
Þótt Torfanes sé handan vatnsins fiá
bænum Úifljótsvatni, sem er sunnarlega
við vatnið að vestanverðu, þá er þess að
gæta að jörðin átti veiðirétt andspænis
FramháLd á bf!s. 12.

• ■- ■ ....... • •

Sogið flæðir inn í svelg jarðganganna nt ðan við' Skinnhúfubakka í Þingvalla-
vatni. Flóðið 17. júní 1959.
jliiltliiíify.....
i

r■
Flóðið 1959 brýzt út úr jarðgöngunum, við rafmagnsstöðina sem þá var í bygg-
ingu undir Dráttarhlíð við Strauminn.
35 tibl. 1964
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 9