Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1964, Qupperneq 4

UM TRU OG VÍSINDI
ANNAR HLUTI
Vísinclamenn nútímans hafa
enga skynsamlega ástæóa
til t ess að vera efnishyggjumenn,
heldu-r miklu frekar orkudáendur
En um orkuna í manninum sjálfnm
og umhverfis hann er flest ailt á
huldu og þvi að mestu tilgátur eða
trú. Og þegai um trú er að ræöa,
tekur eins: aklingurinn við, með
san,;færingu sinni, en hún ein opm
berar hverjum einstaklingi sanr.-
leikann, vísindamanni sem öðrum
iauðlegum. ísannleikurinn er þvi á-
vöxtur af eintali sálarinnar, eins
jg stundum er sagt.
JVhrgur einstaklingur lsetur hinsveg-
ar Hlleiðast láta boða sér trú, og a
ég þá ekki viö guðstrú eina, heldur trú
í h Vf-rjum öðvum skilningi, trú í félags-
legum sem öðrum efnum. Það hlýtur
því • ð vera f ugljóst, hvaða hætta stai
ar af slíku, að -óta ekki einstaklinginn
sem allra mest í friði með sína
trú, og láta hann sjálfan hafa
fyrir því að mynda sér hana. Hið dásam
lega eðli einslaklingsins að geta hugsað'
og íiyktað n>.á því ekki vanraekja né
vanvirða né l.eina á villigötur með
neÍL.skyns skooanaþvingun. En það er
oft mjótt biiið milli handleiðslu, til
að öðlast eigin skoðanir, og handjárna,
og ánrif annarra kunna oft að vera svo
rnikn að me:.n jafnvel láta sannfærast
af f'.i-tölum einiuin og öðlast þannig eíns
kon.'.r gervisannleika, sem á eftir ad
kastu grímunni við nána-ri íhugun.
mt að er gengið of lamgt í því að
mymaa fóiagsoamtök á öllum sviðum
þai sem ýmsir aði'iar hugsa fyrir aðra.
Ein.tJdingar nútímans haifa meira
færi á því að nugsa sjálfir og sannprófa
sinnr eigin hugsanir, eftir því sem vís-
inda’.egum sannindum fjölgar. En því
fer þó fjarri, að mikiil munur sé á í
þessu efni nú eða í hinni svonefndu ó
upp'ýstu for,ið. Samt sem áður er ein-
staklingurinn 5 dag ekki í sömu hættu
og hanin var tyrr um aldir, er heim-
spekingurinn taldi sig geta ráðið ailar
gáti’.r með sérhæfingu sinni einni í að
nota hugann.
Þ ð er máski nokkur fróðleikur í því
að r'fja nánar upp aftur þátt spekings-
ins : því að íeiða heiminn í aálan sann
leikann. Hin ioma skipulagða vizka er
að miklu le/ti runnin frá Grikkiandt,
frá hinum ódauðlegu heimspiekingum
þest Sókratesi, Platóni og Aristótelesi
Sá '■pekiskóli, sem kenndur er við þessa
mern og aðra nálega eins fræga, atti
rót sína að rekja til hæfni Grikkjanna
í bví að draga ályktanir í stærðfræði.
Hjá Egyptum var stærðfræðin aðaliega
tengd mælitækni í höndum landmæl-
ing imanna og húsameistara, en Grikkir
tók'.’. strax að kanrua stigu stærðfræði-
legr i hugleiðinga og reyna að öðlast
þekkmgiu af hugsuninni eða skynsem-
inm cinni saman.
> tærðfr-eðin varð leiðarstjarna í
rök-.tnú og l.dmspeki og átti þó eftir
að ralda mam.inum í andlegum viðjuxr.
öldum saman, eða fram á daga hinna
nýrri raunvísinda. Þetta kann að virðast
Eftir Ásgeir Þorsteinsson, verkfræðing
Sókrates
mótsögn, en stærðfræðin var viðurkennd
serr, eina leiíin tii opinberunar á eð!<
nát.túiunnar; og notkun athugunar eða
tilr-'nna i þ’/i skyni að öðlast þekkmgu
var .-kki talin uipp á marga fiska í sam
aúburði við áiangur hinnar stærðfræð'1
bund.ru hugsunar, iausrar við hversdagi
leg.i hluti eða viðburði. Uppgötvun
stærðfræðireg.lu var talin jafngilda
reynsluskynjun. Lögmál um viðfangsefni
hutgans voru taiin æðri könnun
og þekking áþreifanlegum hlutum
sem aðeins gátu endur.spcglað lögmáli.'
á t kmarkaðc-a hátt. Heimspekingurinr.
Kant sem var uppi á átjándu öLdinni,
va. einnig mikill stærðfræðingur. Hann
genNi þann greinarmun á hugspekingun
eða ,,ratjónat.stum“ og raunspekingurn
eða „empíristam“, að til væri grund
val’h rsannleikur um eðli eða veruieik->
nát:i:runnar, sem skynsemin ein gæti
þeir féllu í sömu gröf og hinir I»tg ■
spöku, að taija liið æðsta mark vera
að finna stærðfræðilegan búning, þórt
þen- færu eftir leiðum tilrauna. Það lok
raunvísindin i okkum tíma að átta stg
á þvi og sanmæra aðra um það, að fui'.
komlcikans væri ekki að leita í hofi
stæ -ðfræðinnar eða hinnar mannlegu
hugsunar. F.i'lkomleiki væri yfirieitt
ekkt til í neinni þekkingu, hversu 'ís-
inaileg sem bún væri, heldur aðeins
meiri eða minni líkindi.
Stærðfræðin þessi drottning
heimspekinna. um aldir, væri ekki hið
opinberandi c.fl í náttúrunni, heldui að*
eins þjónn skynseminnar, en í heimi
raun vísindanuj er stærðfræðin vi-.su-
leg:: einn þartasti þjónninn.
Þ
ótt þaj eigi máski ekki bein inu
vib t ér, langjr mig að geta hliðstæðs at-
riðis'. Um líkt leyti og Kant heillaði
menr með nugspeki sinni um skynsen,-
ina ■‘'lutti lar,di hans, heimspekinigurinn
Hegel, þann boðskap að rikið stæði of
ar ö.lu í mjnnieguim félagsskap. Ríkið
var þannig hið féiagslega goð, á lÍKc?
há’I og stærðfræðin var goðið í heir.ú
hir.s hugiæga, og einstaklingurinn vac
iþjcnii ríkisvaldsins, en ekki öfugt. Rik*
ið, si-'in Hegel boðaði, var ríkisvald prúsa
neoka einveidisins. Þegar spekingurinn
Karl Marx, .- r.m er talinn höfundur só-,
sía,’.:mans og var uppi um líkt leytl,
ko.n fram með sínar kenningar, þá
stuaáist hann að miklu leyti við he.m-
spa/. kenningai Hegels, þá er hann boö-
aði i lræði öreiganna, sem er grundvöll
ur kommúnismans. Alræðið var í eðii
sínu samstoxna við drottinvaldið í riki
Hegels, og afstaða einstaklingsins gagn-
vart rikisvala.niu var í rauninni óbreytt,
þótt framkvæmd þass væri nú í nafni
öreiganna.
Hi
komizt að rauu um. Þetta var mikið tii
óbreytt kenning Platóns hins forna, sem
lifði um 2200 árum áður og kenndi að
öll pekking væri í raun og veru stærö-
fræ^’leg, þ.e.a s. huglaag þekking. Eng
in bekkinig væri fullkomin nema éð'i
fyr- en hún íkiæddist stærðfræðilegum
bút’.ingi. Þessi kórvilla srtóð raunvísind-
unum fyrir þr.íum ölduim saman. í raun
imii var það tiiiin á aimætti mannvits
ins eða manr.iegrar hugsunar, þ.-.a.s.
trúi.. á manninn sjálfan, sem hér var ö
ferðinni. Hér var ekki neinum gúðs •
trú'ubrögðum um að kenna, þv£ grund-
völh’rinn var aðeins mannleg skynsemi
en ekki skiról.otað til neinnar æðri hand
leiðs.u, til þess að ráða gátur tilverunú
ar. Raunspekingamir, sem komu til sög-
un.iar mikflu siðar, neituðu að vísu ai-
mælti skyn v'Tmntiar og hófu á lof-:
mt ki reyns.u eða raunþekkingar, er.
linn opiuberandi máttur stæro <
fræðmnar fékk fræðilegt rothögg 1J.Í2,
þeear ungur rtærðfræðingur, Gödei að
nafa., tók sér fyrir hendur að kan/i.c
röksemdaröryggi forsenda stærð-
fræðinnar eftir reglum
hennar sjálfrar. Mat á Gödel
sönnuninni, ems og hún var nefnd, segir
fulium fetum að hversu örugglega cg
vanc'.ega sem stari'ðfræðilegar röksemd
ir ,-ru raktar, er stærðfræðilegur hu£s-
an.-ferili þó j.drei þess megnugur a5
leiða tæmandi rök að ái-eiðanleika hinr. i
sjá.fgrfnu for.ienda hennar. Gödel komst
að þessari nið'urstöðu eftir leiðum síæið
fræðireglnan .a sjálfra, og hafa ekki ver
ið bnmar briigður á niðurstöður hars
um ófullkomleilcann í stærðfræöinni
enciíi hlaut kenningin nafn af og kal.ast
„ófulikomieikakenningin“.
\T
*il ég þ í snúa mér að deilunni um
spír'bsmann. Trú á framihaidslíf, eða
ani’.að líf að loknu þessu, htfur verið
boðuð með ti úarbrögðunum og uta<i
Þei-a frá alda öðli. Sú boðun tók pj
að sveigjast >nn á nýja braut um miö.ia
síð'isiu öld, þegar hófust tilraunir til
að kamiast í simband við fram’Iiðið lólX
(Fcx systur í New York fylki, 18431
Það eru talin upptök spíritismans eöa
þeirrar rannsóknarstarfsemi að kynnas;
hátlemi miðla ' miðilssvefni og árangri
miðíJ-funda. í upphafi munu guðfræðng
ar ekki hafa tekið veruiegan þátt í
þessum rannsóknum, þótt margir tryðu
á b nn möguleika, að hægt rmindi að
opn. framliðni; fólki nánara samband
við jarðlífið, En brátt fjölgaði þeirn,
sem töldu spíritisma-rannsóknir rétta
leið . þeim efnum, og margt er nú
þjónandi presta í hópi virkra spírit.stj.
Spir’tistar eru að því leyti frábrugðmr
þeim sem trúa á framhaldslíf, að þeir
telja sig geta sannað að það sé til og
sannanir komi frá hinum framliönu
sjálfum. Miðlarnir, sem eru boðberar
slíkra sanmana, eigi þar engan hlut að
má'i og geti ekki átt.
Framliðinn maður, I merkingunnl
lík.’inilega dauður en andlega lifandi
eftir dauðann sem fyrir, búi þá yfir ein-
hvevri tegund orku, sem ekki aðein'.
Framhald á bls. 12,
4 LESBOK MOEGUNBI.AÐSINS
37. tbl. 1964.