Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1965, Blaðsíða 1

t
♦
| — 13. tbl. 4. apríl 1965. 40. árg. —
Árni Óla:
athyglisvert hve víða eru léleg vatns-
ból hér á landi, eða hve langt þarf að
sækja nothæft drykkjarvatn. Virðist
'þetta benda til þess, að forfeður vor-
ir hafi ekki yerið vandir að vatni, og
ekki látið sér bloskra þótt sækja þyrtfti
það um langan veg og jafnvel örðugan.
>eir hafa að vísu komist af með miklu
minna vatn, heldur en síðar varð. Ekki
þurftu þeir að eyða vatni til hreingern-
inga og þvottur mun hafa verið þveg-
inn úti. Vatn var ekki borið í gripi,
heldur Voru þeir reknlr til vatns hvern
dag á vetrum. Vegna mataræðis mun
og hafa verið notað lítið vatn í eldhús-
um. Þá ber og á hitt að líta, að þeir
höfðu ódýran vinnukraft og munu þræi-
ar og ambáttir hafa séð urn allan vatns
burð, og þá ekki verið um það fengist
þótt sækja yrði vatnið langa leið, eða
Úr sögu Reykjavikur
Vatnsveifa Reykjavikur var stærsta fyrirfæki
landsins á sinni tib
Fjallgarður sá, er blasir við
Reykvíkingum í suðaustri,
Vífilsfell, Bláfjöllin og Langahlíð,
deila vötnum á Reykjanesskaganum
milli Ölfuss og Innnesja. En hvaða
vötnum er þar að deila?
Norðan fjallanna sést varla vatn. Allt
leysingavatn og úrkomuvatn hverfur í
hin miklu hraun, sem þar eru og hrekst
svo fram um dimm undirgöng langar
leiðir. Nokkuð af þessu vatni kemur
undan hraunröndinni fram við sjó, en
aðeins á tveimur stöðum eru uppsprett-
u.r miklar, allfjarri sjó. Önnur þeirra
nefnist Kaldárbotnar og er skammt fyr-
ir norðan Helgafell, þaðan fær Hafn-
arfjörður vatnsveitu sí.na. Hin er í jaðr-
inum á Hólmshrauni, kippkorn fyrir
ofan Jaðar og er mörgum sinnum vatns-
meiri. Þetta er vatnsból Reykvíkinga og
befir verið nú um rúmlega hálfa öld.
Afrennsli brunnanna myndar Elliða-
vatn og Dimmu, en Dimma og Bugða
mynda síðan í félagi Elliðaárnar.
Gvendarbrunnar eru ótal margir hér
á iandi, en þessir eru ölluim öðru-m meiri
og merki'legastir. Allir draga brunnarn-
ir nafn sitt af Guðmundi Arasyni bisk-
upi góða, vegna þess að hann vígði þá.
Brunnarnir eru með mörgu móti og
sumir ekki annað en litlar lindir. Þeir
eru ýmist heima við bæi, eða þá við
alfaraleið.
enda er hún nú innanbæar (skammt frá
Höfða) og hefir land þar umhverfis
verið umturnað hvað eftir annað síðan
um aldamót. Tveir Gvendarbrunnar eru
í Reynivallaihálsi, annar norðan í háls-
inum, en hinn á hábrúninni, þar sem
svokallaður Kirkjustígur lá upp frá
Reynivöllum. Og Gvendarbrunnarnir
frægu hjá Hólmshrauni, hafa líka verið
við alfaraleið fyrrum, þar lá leiðin þeg-
niður í brött gil. Víða hafa einnig sjálf-
sagt orðið þær breytingar að lækir
hafa lagzt í nýa farvegu og vatnsból
þorrið. En ekki er því til að dreifa alls
staðar, þar sem vatnsból eru léleg eða
sækja þarf vatn um langa vegu.
Þegar Reykjavík byggðist, var þar
ekkert nothæft drykkjarvatn néma í
uppsprettulindunum vestan tjarnarinnar
e-r seinna voru kenndar við Brunnhús.
í læknum var ekki drykkjarhæft vatn,
vegna þess að sjór gekk upp eftir hon-
urn með hverju flóði inn í tjörn. Og af
sömu orsökum mun vatnið í Tjörninni
hafa verið óhæft til drykkjar. En vegna
mikið var í tjöminni. En hvað som tum
það er, þá var þessi brunnur aðalvatns-
ból Reykvíkinga þangað til vatnsveitan
kom.
f ér höfum engar frásagnir um
vatnsból í Reykjavík fyr en Jarðabókim
er gerð 1703. Hún bregður upp heldur
dapurlegri mynd af ástandinu: í Landa-
koti og Götuhúsum er' ekkert vatnsból
og' þeir, sem þar eiga heima, verða að
sækja vatn í Víkurbrunn, eða í brunn
sem vaí hjá Hlíðarhúsum. Þeir, sem
áttu heima í Melshúsum og Hólakoti
sóttu vatn í Brunnhúsalind, en þeir sem
áttu heima í StöðlakotL og Skálholtskoti
sóttu vatn í Skálholtskotslind, sem var
undir brekkunni upp af garðinum við
Lækjargötu. Vatnsból Arnarhóls og
Litla Arnarhóls var brunnur neðst í
suðvesturhorni túnsins; þar þótti aldrei
gott vatn og þraut oft; Söluturninn er
nú rétt hjá þeim brunni; þegar vatn
þraut í honum, varð að sækja vatn í
Víkurbrunn. Vatnsból Rauðarár hefir
sennilega verið áin sjálf. Um Örfirisey,
þar sem voru fjögur býli, er sagt:
„Vatnsból þrýtur bæði vetur og sumar“
Dg þarf þá til lands að sækja á skipum,
eða bera vatn eftir grandanum þegar
hann er upp úr sjó. Á Seli þraut lóka
vatnsból bæði vetur og sumar. Um þess-
ar mundir voru íbúar Reykjavíkur um
150.
Þegar Frydensberg var bæarfógeti
hér, lét hann gera brunn austan við
k J kjuna, þar sem nú er bílastöð B.S.R.
og átti hann að vera vatnsból þeirra,
sem bjuggu fyrir austan læk. En þótt
dýr dæla væri sett í brunninn, varð
hann aldrei að gagni, vegna þess hve
vont vatn var í honum. Þegar kom fram
um miðja 19. öld, gátu Austurbæingar
ekki unað vatnsleysinu lengur, og vildu
fá sérsta-kt vatnsból handa sér. Var þá
haldinn borgarafundur um málið, eins
og venja var, þegar taka skyldi ákvarð-
Nokkrir Gvendarbrunnar eru til í
Gullbringu og Kjósarsýslu, og eiga þeir
J>að sameiginlegt, að þeir eru allir við
alfaraleiðir, en enginn hei-ma við bæ.
Suður í Hraunum er einn, á milli Þor-
bjarnarstaða og Hvassahrauns; er það
hola ofan í hraunklöpp og bregzt sjald-
an vatn í henni; hún er rétt við gamla
alfaraveginn í Hraununum. Annar
Gvendarbrunnur er norðan í Arnarnes-
hálsi, þar sem vegurinn mun hatfa legið
yfir hálsinn fyrrum; er þetta lítil lind,
en göngumóðum mönnum Ihefir þótt
gott að gieta svalað þar þorsta sínum.
Þriðji Gvendarbrunnurinn var við göt-
una frá Reykjavík inn í Laugar; þetta
var lítil lind, en fólk sem varð að bera
bvott á bakinu inn í laugar og heim
af'tur, hvíldist jafnan við hana og fekk
sér hressandi svaladiykk; helzt þetta
allt þar til vegur var gerður inn í Laug-
ar; nú er lind þessi að mestu horfin,
ar kornið var ofan af Ólafsskarði, og
síðan yfir hraunið niður að Jaðri, eins
og enn má sjá, en þaðan sunnan við
Elliðavatn, hvort sem farið var til
Hafnarfjarðar eða Reykjavíkur.
Næst andrúmslofti er vatn mesta
iífsnauðsyn manna. Giott vatnsból við
bæarvegg er gulli betra og því höfuð-
kostur og dýrmætustu hlunnindi á
hverju byiggðu bóli. Það er þ*ví mjög
þess, að langt hefir þótt að sækja vatn
í uppspretturnar suður með tjörn, hetfir
verið grafinn brunnur örskammt frá
bænum. Kallar Skúli Magnússon hann
Ingólfsbrunn og segir hann kenndan við
landnámsmanninn og gefur þannig í
skyn að brunnur þessi hafi verið frá
iandnámstið. Má o-g vera að menn hafi
fijótiega neyðst til að gera þennan
brun-n, vegna þess að ekki hafi verið
hægt að ná í uppsprettuvatnið þegar
amr um ný útgjöld af bæarins hálfu.
Á þessum fundi voru tilmæli Austur-
bæarmanna felld með 16:4 atkv., því
að Miðbæingar og Vesturbæingar vildu
ekki leggja á sig skatt vegna Au-stur-
bæinga. Var það þó viðurkennt, að illa
væri settir þeir, sem bjuggu fyrir otfan
iæ-k, ve-gna vatnsleysis. Og svfo varð
bjargráðið það, að láta hreinsa Skái-
holtskotslind, og ætti þá vatnið þar að
næ-gja handa Austurbænu-m. Þetta helzt
Framhald á bls. 12.