Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.1965, Blaðsíða 4

fornum
Þ
IV.
dð menn kenndu sig við feður sína. Æ!tt-
arnöfn voru tekin upp, og mörg nor-
rænu skírnarnöfnin voru lögð niður.
Þ
egar íslenzkan ferðalang ber upp
tJ& ströndum Hjaltlands og Orkneyja,
blasa við honum byggðir og kennileiti,
sem hann kannast svo vel við úr forn-
um sögum. Staðaheitin hafa varðveitzt
undarlega vel. Þau minna enn á forn-
an glæsibrag, fornan smekk og forna
orðlist. Á mörgum þessum nöfnum er
höfðingsbragurinn auðsær. Við suður-
odda Hjaltlands er hið hljómmikla ör-
nefni Dynröst og Dynrastarhöfði, og
norðar eru Gullberavík, Móseyjarborg
og Þingvöllur. Stundum hrekkur ferða-
maðurinn við og finnst hann vera koon-
inn heim til íslands, því að örnefnin eru
hin sömu. Á Hjaltladi eru til að mynda
Borgarfjörður, Borgames, Kollafjörður,
Grímsstaðir, Kirkjubær, Lundur, Laxá,
og Vörðufell. Og hér eru Papeyjar til
að minna oss á keltneska einsetumenn,
tog örnefnin Tröllavatn, Tröllagjá og
Álfhólar til að sýna oss svipaðar hug-
myndir um landvætti og íslenzk staða-
heiti gefa til kynna. Ferðamaðurinn fer
um túnið í Miklagarði og lítur upp eft-
ir grýttum hlíðunum á Bergfinnshnjúk
og veltir því fyrir sér, hvers vegna ein-
um stað var valið heitið Fagridalur, þar
sem annars staðar eru Svörtusker, Hvitu
hraun og Bauðanes. Frá Miklagarði ligg
ur leiðin að Lambhaga og Litluþúfu . ..
Svona er hægt að telja upp að heita
má endalaust, því að svo að segja hvert
einasta örnefni á Hjaltlandi er norrænt'
að uppruna. Og þegar til Orkneyja kem-
ur, verður svipað uppi á teningnum.
Frá Skotlandi siglum við í norður, yf-
ir Péttlandsfjörð og fram hjá Straum-
ey. Á stjórnlorða er Rögnvaldsey, en
á bakborða er Háey og framundan stafni
eru Grímsey og HrosSey. Frá Kirkju-
vogi sigldum við norður að eyjunum
Vigur, Egilsey og Hrólfsey. Hvarvetna
bera sveitabæirnir norræn nöfn, og eru
sum þeirra gamlir kunningjar utan af
fslandi, svo sem Breiðabólstaður, Kirkju
hólstaður og Borg, en önnur bera ofur-
lítið annarleig svip: Grænatótt, Langi-
skáli, Miðgarður, og bæjarnafnið Skjald
breið kemur í fyrstu dálítið á óvart.
0,
Eftir Magnús Magnússon
Götumynd frá Leirvík.
'11 þessi ömefni eru mjög görniul,
og sum eru eldri en íslands byggð. Þau
eru arfur frá þeim tíma, þegar norræn
tunga var allsráðandi á Hjaltlandi og
Orkneyjum. En genigi norrænn-
ar tungu, eða Nom eins og þeir kalla
hana þar, hefur farið síhrakandi síðan
á 15. öld. Þegar eyjarnar komust und-
ir skozk yfirráð, fór enskan brátt að
sækja á, og eftir siðaskiptin beið nor-
rænan fullan ósigur. Þó voru leifar hins
íorna máis svo auðugar á Hjaltlandi um
lok síðustu aldar, að færeyski fræði-
maðurinn Jakob Jakobsen gat safnað
þar um tíu þúsund orðum af norræn-
um uppruna, sem enn lifðu á vörum
alþýðunnar. Þannig hafði skapazt á
Hjaltlandi merkilegt fyrirbæri, að marg
ir töluðu þar í rauninni tvser tungur.
Annars vegar. hreina ensku, og hins
vegar mállýzku, sem vér gætum kallað
hjaltnesku. Hjaltneska er blendingur af
ensku og norrænu. Töluverður hluti
orðaforðans er af norrænúm toga spunn
inn, en hins vegar er setningaskipun
og beygingar að enskum hætti. Eitt
hefur þó enn haldizt í máli Hjaltlend-
inga, hvort sem þeir tala ensku eða
FJÓRÐA GREIN
hjaltnesku: þeir tala með sterkum norsk
um hreim, svo að ógerlegt er að vita,
hvort verið er að tala á norsku eða
ensku, ef hlýtt er á Hjaltlending, sem
er svo langt frá manni, að orðaskil
heyrast ekki. Þannig er hljóimfall Hjalt-
lendinga enn þann dag í dag miklu lík-
ara norskum hreimi en íslenzkum.
Við félagar fórum inn í kaffistofu við
höfnina í Leirvík, en kaffistofan hét
Simmer-dim. Á íslenzku myndi þetta
vera Sumardimma, og orðið er notað á
Hjaltlandi um miðnætuihúmið á sumr-
in. í sumardimmunni heyrðum við bænd
ur tala um voaf-works, sem við kölkiim
vor-verk, og þeir hikuðu ekki við að
nota orð eins og torfskeri og sáta, en
undarlegt þótti okkur, að þeir dreifðu
mykjunni með þarakrók og kölluðu reip
in síma.
Um aldamótin 1600 rekumst við á hjalt-
nesk nöfn, sem bera furðu islenzkan
svip. Þá eru þar Davíð Ólason, Herborg
Nikulásdóttir, Inga Tómasdóttir, Ingi-
gerður Magnúsdóttir og ýmis önnur. En
brátt eftir það hvarf hinn forni siður
að er ávallt átakanlegur viðburð
ur, þegar tungur deyja, og söknuðurinn
yfir glötuðu tungumáli verður enn sár-
ari, þagar náskyld tunga á í hlut. Á
Hjaltlandi reyna menn nú eftir beztu
getu að hlýja að mállýzkunni. Þar er
gefið út tímarit fjórum sinnum á ári,
sem birtir í hverju hefti greinar og
kvæði á hjaltnesku, þótt mikill hluti
efnisins sé á ensku.
I Orkneyjum eimir miklum minna af
leifum norrænnar tungu, en þó eru enn
allmörg orð af norrænum stofni notuð
í daglegu máli bænda. Ég get ekki stillt
mig að ljúka þessu spjalli með stuttri
frásögn af komu okkar til Kirkjuvogs.
þá fengum við skilaboð frá tveim kon-
um, sem langaði tii að tala við íslend-
inga. Þegar við feðgar röltum eftir
þröngum stígum bæjarins í áttina að
húsi þeirra, vorum við að velta því fyr-
ir okiiur, hvert erindi þær áttu við
okkur. Ég drap að dyrum, og hurðin opn.
aðist: inni fyrir voru tvær aldraðar kon-
ur, auðsæilega komnar á sjötugsaldur.
Þær buðu okkur inn í stofu. Og þegar
við vorum setztir að tedrykkju með
þeim, sögðu þær okkur, að þær höfðu
byrjað að læra íslenzku fyrir nokkrum
árum og höfðu þegar lesið npikkrar ís-
lendinga sögur með hjálp orðabóka..
Þær voru brennandi af áhuga, en þetta
var í fyrsta skiptið, sem þær höfðu
heyrt og séð íslending. Þótt þær væru
orðnar svo rosknar að aldri ,höfðu þær
lært undarle'ga mikið í íslenzku og voru
ráðnar í því að halda náiminu áfram til
æviloka.
Þegar við höfðum kvatt þær, var okk
ur húgsað um tvennt: í fyrsta lagi þá
ægilegu einangrun, sem Hjaltlendingar
oig Orkneyingar urðu að þola, er þeir
slitnuðu gersamlaga úr sambandi við
forna norræna mennmgu. Og í öðru
lagi fór ég að velta því fyrir mér, hvort
ekki væri rétt fyrir orkneyska og hje t-
neska skóla að kenna nemendum sín-
um eitthvað í klassískri íslenzku í stað-
inn fyrir latínu og grísku að einhver. u
leyti. Og við íslendingar ættum að
hjálpa þeim til þess. Við ættum að geta
flutt út fleira en fisk ...
Þ
egar Jakoþsen var á Hjaltlandi,
lærði hann litla vísu á hjaltnesku, sem
hljóðar svo:
Skela komina reena too-na
swarta hesta bletta bro-ona,
fjomtan haala and fjomtan bjadnis
á kwaara haala.
Ekki þarf að breyta þessu ýkja mikið
til að úr verði skiljanleg íslenzka:
Skella er komin ríðandi í tún
á svörtum hesti með blett á brún,
m-eð fimmtán hala
og fimmtán börn á hverjum hala.
Skella var eitt af nöfnum þeim, sem
Grýlu kerlingu var gefið, því að allt
fram á þessa öld var óþekkum börnum
á Hjaltlandi hó-tað með Grýlu. Stundum
hafa heil máltæki varð-veitzt. íslending-
ar eiga ekki örðugt m.eð að skilja þetta
á vörum Hjaltlendings: ,,G0tt a taka
gamla manna ró“ eða „Gott er að taka
gamalla manna ráð,“ þótt máltækið hjá
okkur hljóði svolítið öðruvLsi: „Oft er
það gotf sem gamlir kveða.“
Allt fram á 17. öld héldust fomir
nafnasiðir að nokkru leyti á Hjaltlandi,
þótt ættamöfn væru þá farin að tíð-kast.
Frá höfninni í Leirvík.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
13. tbl. 1965.