Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1966, Side 4

— Húmanismi
Framhald af bls. 1
meðvitund, tilfinningu, vilja, trú og list-
sköpun, aðeins og eingöngu sem afleið-
ingu líkamlegra efnaskipta er efnið
sjálft leyst upp í stærðfræðileg hugtök.
Tilveran birtist sem voldug hugarsmíð,
eins og í skólaspeki síðmiðaldanna.
Vis a tergo — vis a fronte
- S amkvæmt kenningum vélgeng-
ishyggjunnar er ferð mannsins eins og
sigling með hverja kló strengda og stýr-
ið fest í klafa. Stefnunni verði ekki
breytt, því að vilji mannsins sé líka
fastbundinn af óhagganlegum afleið-
ingum undangenginna orsaka, eða til-
viljana, ef fylgt er þeirri skýringu.
Framþróun lífsins væri þá keyrð á-
fram án markmiðs af afli aftan frá —
vis a tergo. Kristinn dómur heldur því
aftur á móti fram, að lífið hafi tilgang,
að fram undan sé mið, sem markar
stefnuna, þótt oft beri af leið, og að til
sé afl, sem togar fram á við — vis a
fronte. Þessi markmiðaða eða teleolog-
iska skýring er enn að vísu talin villutrú
af öllum kreddubundnum náttúrufræð-
ingum af gamla skólanum, en á síðustu
áratugum hafa ýmsir merkir vísinda-
menn haldið henni fram og varpað á
hana nýju ljósi. Prófessor Hans Selye,
höfundur einnar frumlegustu og yfir-
gripsmestu kenningar, sem fram hefur
komið innan læknisfræðinnar á síðari
áratugum, segir t.d. í The Stress of Life
(1956): „Vísindi nútímans hafa orðið
að miklu leyti ófrjó söfnun og skrásetn-
ing einstakra og einangraðra þekkingar-
atriða, af þvi að þau hafa ekki viljað
viðurkenna tilgang í lifinu“. Carrel full-
yrti, að líffræðileg aðhæfing væri í
innsta eðli sínu teleologisk. Koestler
tekur sem dæmi, að heili Cro-Magnon-
mannsins fyrir 20-30 þúsund árum hafi
þá þegar náð stærð nútímaheila og
spyr, hvað hellisbúar ísaldarinnar hafi
átt að gera með slíkt lúxus-líffæri. Ekki
var sú margbrotna furðusmíð nauðsyn-
legt tæki til aðhæfingar við þáverandi
umhverfi, og enn eru að áliti sérfræð-
inga varla nema 2-3% af starfsmögu-
leikum mannsheilans virkjaðir. Þetta
líffæri virðist því miðað við þarfir
þroskastigs, sem enn hefur ekki náðst.
Tveir merkir vísindamenn, báðir
franskir eins og Carrel, þeir Lecomte du
Noiiy og Teilhard de Chardin, hafa fyr-
ir nokkru ritað bækur um líffræðilega
og andlega framþróun mannsins. Du
Noiiy færir að því stærðfræðileg rök, að
lífið og framþróun frá einfrumungi til
vitiborins manns hafi varla getað orðið
til fyrir tilviljun og því hljóti að vera
um andlegan mátt að ræða sem skap-
ara þess og löggjafa. Nú virðist sem
hin líkamlega framþróun hafi náð loka-
marki þar sem maðurinn er, og verði
því hin andlega þróun næsta stigið á
braut lífsins. Bók hans, Human Dest-
iny, er til í íslenzkri þýðingu síra Jak-
obs heitins Kristinssonar undir titlinum
Stefnumark mannkyns. Jesúítinn Teil-
hard de Chardin, sem er dáinn fyrir
nokkrum árum, var heimsfrægur líf-
fræðingur og steingervingafræðingur og
reit margar bækur, en frægust þeirra
er Le Phénoméne Humain. Þar lýsir
hann þróun jarðlifs eftir mismunandi
lögum eða hjúpum. Fyrst er hið ólif-
ræna efni, berghjúpurinn eða lithosfer-
an, þá gróðrarlag jurtarikis og dýra, líf-
hjúpurinn eða biosferan, og að síðustu
mannheimur, er hann nefnir nýhjúp eða
noosferu, sem eigi eftir að þróast í and-
legt samfélag, að sínu leyti eins og
frumurnar hafa myndað samfélag í full-
þroskuðum líkama. Sir Julian Huxley,
sem ritað hefur formála fyrir enskri
útgáfu bókarinnar The Phenomenon of
Man, 1961, og lýkur á hana miklu lofs-
orði, bætir þvi við frá eigin brjósti, að
sálarlífið sé að sínu áliti ekki bundið
einvörðungu við heilann, enda þótt hann
sé nauðsynlegt líffæri fyrir það til þess
að tjá sig. Stingur það álit hins fræga
líffræðings allmjög f stúf við þá kenn-
ingu efnishyggjunnar, að sálarlífið ætti
upptök sín í heilanum og seytlaði úr
honum á sama hátt og þvagið úr nýr-
unum.
Ferill manns
M aSurton
betri skil á sjálfum sér en þegar Carrel
reit bók sina um manninn ókunna.
Steingervingafræði (palaeontologia),
fornleifafræði (archaeologia) og sam-
stæðileg þjóðfræði (ethnologia) virðast
hafa komizt að þessum niðurstöðum:
Hjá frummanninum (pithecanthropus),
sem lifði fyrir nokkrum aldaþúsundum
síðan, er byrjuð sú sérhæfing, sem
greinir hann frá dýmnum, stækkun
heilabúsins eða „cephalisation“. Hann
kann að kveikja eld og nota egghvassa
steina. Menn af Neanderdalsgerð, sem
er yngri, og síðar homo sapiens, forfað-
ir okkar, eiga í fari sínu trúarlíf, list-
hneigð og þá forvitni, sem er upphaf
allra vísinda. Þessi stig getum við sagt að
samsvari hinni kosmisku sköpunarsögu
í fyrsta kapitula I. Mósebókar, og hinni
anthropólogisku í öðrum kapitula, þar
sem sagt er, að Guð hafi blásið lífs-
anda sínum í nasir mannsins. Frum-
stæður maður er yfirleitt eingyðistrúar
---fjölgyðistrú og goðsagnir koma síðar
til, þveröfugt við það sem álitið var til
skamms tíma. Hann er friðsamur og
félagslyndur, enda þarf hann samstarf
viðveiði dýra, sem eru stærri og sterk-
ari en hann.
Maðurinn er í eðli sínu félagsvera og
því ógæfusamur og öryggislaus sem
einstæðingur, án tengsla við meðbræð-
ur sína og Guð sinn. Sameiginlegar trú-
arathafnir og helgisiðir eru sú taug,
sem tengdi fámenna veiðiflokka saman
í kynþætti og síðar í þjóðfélag. Birket-
Smith kveður jafnvel svo fast að orði
í hinni stóru menningarsögu
sinni, Geschichte der Kultur (1948) að
án tilverknaðar prestastétta fornþjóð-
anna stæðum við enn á sama stigi og
Papúarnir í Nýju Guineu. Gordon
Childe, frægur frumsögufræðingur, sem
var forseti fornleifadeildar Lundúnahá-
skóla, sagði svo í bók sinni What Happ-
ened in History: „Sérstök hugmynda-
fræði, hversu fjarlæg sem hún kann að
sýnast líffræðilegum þörfum, er í raun
og veru nytsöm frá líffræðliegu sjónar-
miði —• hún stuðlar að viðhaldi stofns-
ins. Án slíks andlegs fararnestis hættir
samfélaginu ekki aðeins við upplausn,
'heldur getur einstaklingum þess fund-
izt það ekki ómaksins vert að halda
áfram að lifa“.
Afturgöngur og Hjaðningavíg
.A tjanda öldin er ein furðulegasta
öld mannkynssögunnar. Hún hafði
tækifæri til að byggja upp vísindi á
þeim grunni, sem Newton og H-arvey
höfðu lagt, og byrjaði á því í smáum
stíl, en það sem setti aðallega svip
sinn á hana var annarsvegar spillt, á-
byrgðarlítil og úrræðalaus yfirstétt x
fáránlegum álfabúningum, hinsvegar
heimspekingar, sem þóttust geta ráðið
öll vandamál tilverunnar, sitjandi í
þægilegum hægindastóli af rokokkó-
gerð. Þeir vissu miklu minna í náttúru-
fræði en unglingur í gagnfræðaskóla
nú á tímum, en höfðu ótakmarkaða að-
dáun á og nokkra nasasjón af forn-
menningu Miðjarðarhafslandanna, og
meira þurfti heldur ekki, því að skyn-
semin var talin nægja. Á hugmyndum
þessara skrifborðsspekinga um mann-
inn og eðli hans er reist stjómskipu-
lag þess lýðræðis, sem gefur jafnan rétt
til atkvæða um vandasöm þjóðmál
■hverjum þeim, sem ekki hefur verið
opinberlega úrskurðaður ólæknandi fá-
viti eða stórglæpamaður. Þeim stjórn-
Framhald á bls. 10.
Pierre Teilhard de Cliardin
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. febrúar 1966